شرح پرسش

یکی از افرادی که از شیعیان اهل بیت(علیهم السلام) هم هست وقتی این جمعیت گسترده و فراوان زائران حسینی(در روز اربعین) را می‌دید می‌گفت: اگر التزام به حلال و حرام الهی و تلاش در راه عمل به احکام الهی هم این‌گونه از طرف مردم استقبال می‌شد؛ امروز نه ظلم و فسادی بود، نه غصب اموال، به گمان من این اعتقاد، اعتقاد صحیحی است؛ زیرا آنچه امروز می‌بینیم؛ آن است که مردم واجبات را ترک کرده و به مستحبات روی آورده‌اند. برخی را می‌بینی که نماز نمی‌خوانند یا… دیگری را می‌بینی که مال حرام می‌‌خورد و برخی از افراد رشوه دریافت می‌کنند. نظر شما درباره این گفتار چیست؟

اصل سخن که انسان باید قبل از پرداختن و مشغول شدن به مستحبات، فکر انجام واجبات و ترک محرمات الاهی باشد که نتیجه‌اش نیز از بین رفتن ظلم، فساد، رشوه خواری و…، می‌شود، سخن درست و مطابق با حدیث قرب فرایض است.

پروردگار متعال می‌‌فرماید: «ما یتقرّب إلىّ عبدى بشی‏ء أحبّ إلىّ ممّا افترضته علیه و ما زال یتقرّب إلىّ عبدى بالفرائض حتّى إذا ما احبّه و إذا أحببته كان سمعی الّذی أسمع به، و بصری الّذی أبصر به، و یدی الّذی أبطش بها»؛ (منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ج 19، ص 322) بنده با انجام فرایض و واجبات، محبوب من واقع می‌‌شود، و آن‌قدر به من نزدیک می‌‌شود که با گوش من می‌‌شنود، با چشم من می‌‌بیند و با دست من اشیا را می‌‌گیرد.

بنابراین کسی که گوش و چشم و دست و پایش مال خدا شود، دیگر گناه نمی‌‌کند، مال مردم را غصب نمی‌کند، قتل، خونریزی، غارت و حرام خواری نمی‌‌کند. اما با این استدلال که واجبات دارای اهمیت بیشتر و نتیجه بالاتری هستند، نمی‌‌توان دست از مستحبات کشید و یا آن ‌را کم‌رنگ نمود و فقط در متن کتاب‌‌ها و احادیث نوشت، بلکه باید در انجام مستحبات نیز کوشا بود که دارای آثاری بسیار بزرگ در خودسازی و رسیدن انسان به تعالی دارد، چنان‌که خداوند سبحان در حدیث معروف قرب نوافل می‌‌فرماید: «إن العبد یتقرب إلى بالنوافل حتى أحبه فإذا أحببته كنت سمعه و بصره و لسانه و یده و رجله فبی یسمع و بی یبصر، و بی ینطق، و بی یبطش، و بی یمشی.» (روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 12، ص 209)؛ بنده من با انجام نوافل و مستحبات، به من نزدیک شده و محبوب من می‌‌شود تا جایی‌ که خودم گوش، چشم، زبان، دست و پایش می‌‌شوم که با نظارت من می‌‌بیند، می‌‌شنود و کارها را با دست من انجام می‌‌دهد و راه می‌‌رود.

با عنایت به حدیث قرب فرایض و قرب نوافل، می‌‌توان تفاوت بین انجام واجبات و رسیدن به قرب فرایض با انجام مستحبات و رسیدن به قرب نوافل، چنین بیان کرد که در قرب فرایض، متکلم و شنونده و…، خود پروردگار است، البته با زبان و چشم و گوش و…، بنده‌‌اش، ولی در قرب نوافل، متکلم و شنونده و…، خود بنده است منتها به عنایت و نظارت حضرت حق تعالی.

بنابر این، نتیجه انجام مستحبات، رسیدن به مقام فنای در صفات پروردگار است، اما نتیجه انجام فرایض و واجبات، رسیدن و نایل شدن به مقام فنای در ذات پروردگار است.(منهاج البراعة، ج ‏13، ص 221)

پس در درجه اول، انجام واجبات و ترک محرمات الاهی باید سرلوحه زندگی ما باشد، ولی در پرتو انجام واجبات و ترک محرمات، از مستحبات؛ مانند زیارت امام حسین(علیه ا لسلام)، نمازهای نافله به ویژه نماز شب و…، نیز نباید غافل شد.

اعمال و نمازها و دعاهای مستحبی دارای مصالح و منافعی است که در صورت انجام نصیب افراد می شود و اگر انسان آنها را به جا نیاورد خود را از آن مصالح و منافع محروم کرده است ولی مرتکب گناه نشده است. هر چه این گونه اعمال در وقت خود و با تمام شرایط و ویژگی های آنها بجا آورده شود ثواب و پاداش آن کامل تر خواهد بود. ولی در صورتی که انسان به هر دلیل نتواند آنها را در وقت خود و یا با تمام خصوصیات و ویژگی ها به جا آورد نباید خود را به طور کلی از ثواب آنها محروم گرداند بلکه می تواند با انجام همه یا بخشی از آنها در وقت دیگر، مقداری از ثواب و پاداش را تحصیل کند مراجع معظم تقلید و فقهاء بزرگ با استفاده از روایات فرموده اند: “قضاء کردن نوافل یومیه مستحب مۆکّد است، بلکه بعید نیست که قضاء نمازهاى مستحبى دیگری که وقت خاصی براى آنها مقرر شده نیز مستحب باشد. ولی بهتر آن است که قضاء آنها را به عنوان احتمال مطلوبیّت(قصد رجاء) به جا آورد".(الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج‏2، ص: 30 ، مسأله 14)

حضرت آیة الله بهجت به این نکته اشاره کرده اند که: نمازهای مستحبی که وقت خاص دارند در صورت ترک، قضای آنها مستحب است.(رساله توضیح المسائل، محمد تقی بهجت، مسأله 1129)

حضرت آیة الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به سۆالی در این زمینه بیان داشته اند: می تواند قضا کند.(سایت معظم له ، استفتائات، نمازهای مستحبی )

بنا بر این به طور کلی، هر نماز مستحبی (نافله شب،نوافل یومیه و…) را که نتوانسته باشیم در وقت مخصوص خودش انجام دهیم، می توان قضای آن را در وقت دیگری انجام داد و هیچ گونه محدودیتی برای زمان قضای آن وجود ندارد. و بهتر است اگر بخواهیم نماز های مستحبی غیر از نافله های یومیه را در خارج از وقت خاص شان به جا آوریم به قصد رجاء به جا آوریم.

منابع:

سایت اسلام کوئیست

رساله توضیح المسائل، محمد تقی بهجت ره

الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج‏2

منهاج البراعة، ج ‏13

روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج 12