ذوالفقار شمشيري است كه پيامبر اكرم(ص) آنرا در روز جنگ خندق به اميرالمومنين علي عليه السلام داد و آنحضرت به مدد خداوند تبارك و تعالي عمروبن عبدود را به هلاكت رساند و موجب پيروزي سپاه اسلام شد.

اصل داستان در تمامي كتب روايي و تاريخي به طور مفصل ذكر شده كه ما به طور نمونه آنرا به نقل از سيره حلبيه نقل مي كنيم: در سيره‌ي حلبيه روايت مي‌كند: در يكي از روزهاي جنگ خندق ؛ هنگاميكه عمرو بن عبدود به ميدان آمد فرياد زد: كيست كه به جنگ من آيد: بعد از لحظه‌اي سكوت كه همه‌ي نامداران صحابه سر به گريبان انداخته بودند، فقط علي, كه نزد رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ بود برخاست و گفت يا رسول الله: من به جنگ او مي‌روم. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: بنشين، او عمرو بن عبدود است، عمرو براي بار دوم فرياد زد و شروع كرد به سرزنش و توبيخ مسلمانان، مي‌گفت: كجاست آن بهشتي كه شما پنداريد كه هر كس از شما كشته شود به آنجا مي‌رود. آيا مردي نيست كه به جنگ من آيد و سپس شعري بدين مضمون خواند: صداي من گرفت از بس فرياد زدم آيا مبارزي هست. و بار دوم نيز علي ـ عليه السلام ـ برخاست و گفت: يا رسول الله! من به جنگ او مي‌روم.

رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ فرمود: او عمرو است. علي ـ عليه السلام ـ گفت: اگرچه عمرو باشد. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ به علي ـ عليه السلام ـ اجازه داد، تا به جنگ عمرو برود. رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ در آن حال شمشير خود ذوالفقار را به علي ـ عليه السلام ـ داد و زره خود را به او پوشانيد و عمامه‌ي مخصوص خود را بر سر او نهاد، آنگاه دست به دعا برداشت و گفت: بارالها! اين بردار و پسر عموي من است. پروردگارا مرا تنها مگذار. علي ـ عليه السلام ـ عازم ميدان نبرد گرديد، بعد از مبارزات شديد عمرو شمشيرش را بر فرق علي ـ عليه السلام ـ فرود آورد و علي ـ عليه السلام ـ سپر را روي سر كشيد ولي ضربت عمرو آنقدر شديد بود كه سپر علي ـ عليه السلام ـ را شكافت و عمامه را پاره نمود و به فرق سر آن حضرت رسيد كه شديدا مجروح گرديد، علي ـ عليه السلام ـ نيز به او مهلت نداد با شمشير به پاي عمرو زد و عمرو روي زمين افتاد و مسلمانان با صداي بلند تكبير گفتند، رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ از صداي تكبير دانست كه علي, عمرو را به قتل رسانده است. در روايت است كه رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله ـ در آن حال فرمود فضيلت اين كار علي بن ابي طالب(كشتن عمرو) از عبادت جن و انس بالاتر است(علي بن برهان الدين حلبي شافعي، سيره‌ي حلبيه، بيروت، ناشر المكتبه الاسلاميه، ج 2، ص 319، 320، و ينابيع المودة، ج 1، ص 93)

ذوالفقار يعنى چيزى كه داراى مهره‏ها و شيارها و حفره‏ها است. فقار جمع فَقره (مهره‏هاى كمر) و «فُقره» (شيارها و حفره‏ها) است. شمشير «مُفقَّر» يعنى، شمشيرى كه شيارهاى باريك و با عمقى اندك يا حفره‏هايى در وسط تيغه دارد. شيارها از وسط تيغه، به سمت بيرون كشيده شده است.
به شمير امام على(ع) ذوالفقار مى‏گفتند؛ چون روى تيغه‏ى آن حفره‏هايى (گودى‏ها) كوچك و زيبايى، جهت تزيين داشت.(لسان العرب، ج 10، ص 300؛ تاج العروس، ج 7، ص 356 – 357. ماده‏ى فقر؛ ربيع الأبرار، زمخشرى، ج 3، ص 315)
همچنين گفته‏اند روى تيغه‏ى آن از كنار دسته تا نوك شيارى بلند و باريك داشت كه شيارهايى باريك از آن شيار بلند، به طرف نوك شمشير در دو طرف ايجاد شده بود (علل الشرايع، ج 1، ص 160؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 340)
البته برخى به خطا تصور مى‏كنند كه «ذوالفقار»؛ يعنى، شمشيرى كه دو تيغه دارد و بر همين اساس، در نقاشى‏ها و حتى فيلم‏ها، آن را دو تيغه نشان مى‏دهند.
تنها ابن شهر آشوب گفته است: و كان ذوالفقار ذا شعبتين ، ذوالفقار دو تيغه داشت‏كه به نظر مى‏آيد برداشت شخصى او، از معناى «ذوالفقار» است (ر.ك: مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 290)
در روايتى منسوب به امام صادق(ع) آمده است : «ذوالفقار بدين جهت اين نام گرفت كه در وسط تيغه در طول آن، شيارى بود كه آن را به مهره‏هاى كمر تشبيه كرده بودند» (علل الشرايع، ج 1، ص 160؛ مناقب، ج 3، ص 340)
همچنين از آن حضرت نقل شده است: «بدان علّت به شمشير حضرت على(ع)، ذوالفقار مى‏گفتند كه آن را بر هر كس مى‏زد، در دنيا از زندگى و در آخرت از بهشت محروم مى‏شد»، (مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 339)
شيخ صدوق گويد: ذوالفقار شمشيرى بود كه پيامبر(ص) به امام على(ع) داد و بدين جهت اين نام گرفت كه در پشت آن مهره‏هايى چون مهره‏هاى كمر انسان بود، يا بدين جهت كه كمر كافران را قطع مى‏كرد.

بنابر منابع شيعه، «ذوالفقار»، بعد از پيامبر(ص) به امام علي (ع) رسيد و از آن حضرت به امام حسن(ع) و سپس به حسين(ع) تا آخر امامان و اكنون ذوالفقار نزد حضرت مهدى(عج) است. شيعيان، امام را به چند نشانه مى‏شناختند كه از آن جمله ذوالفقار بود. آن را نزد هر كس مى‏يافتند كه با نشانه‏هاى ديگر همراه بود، او را به امامت مى‏پذيرفتند.

از امام صادق و امام رضا(ع) رواياتى نقل است كه سلاح (ذوالفقار و زره)، از جمله شنانه‏هاى امامت است و در زمان ايشان نزد آنان بود؛ (من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 418 419؛ خصال صدوق، جزء 2، ص 8 527؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج‏1، ص 312؛ الثاقب فى المناقب، ص 416 420؛ احمد بن محمد بن حنبل، كتاب العلل و معرفة الرجال، ص 73 74) و…)