آموزه های عبادی حضرت زهرا سلام الله علیها ( نماز، مناجات ، تلاوت قرآن،و...)

مقصود از سیره عبادی
سیره، دارای معانی گوناگون است. به طور کلی سیره را می توان به دو نوع خاص و عام تقسیم کرد. سیره به معنای خاص آن در فقه اسلامی همان سنت و از مبادی احکام است، اما در معنای عام، روش، سلوک و شیوه را می گویند. سیره عبادی حضرت زهرا (س) در این‌جا به‌همان معنای عام؛ یعنی نوع رفتار حضرت در امور عبادی است که جنبه ارشادی و الگویی دارد.
1. عظمت عبادت حضرت زهرا (س)
قبل از پرداختن به سیره عبادی حضرت زهرا (س) ، باید به جای‌گاه و مقام عبودیت آن حضرت توجه کرد. معرفی و شناخت جای‌گاه و عظمت عبادت حضرت زهرا (س) در نزد ملائکه و ائمه طاهرین (ع) ما را در شناخت بهتر و اهمیت سیره آن حضرت، یاری خواهد کرد.
جايگاه عبادت حضرت زهرا (س) نزد ملائکه
عبادت فاطمه (س) ، آن‌چنان بی‌مانند است که درخشندگی نورش باعث حیرت و لذت ملائکه مقرب الهی می‌گردد؛ تا جایی‌که هفتاد هزار فرشته از فرشتگان مقرب الهی، جملگی بر او سلام و تحیت می‌فرستند و به تأیید و تشویق او می‌پردازند.علامه مجلسی (ره) روایت می کند که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «فاطمه (س) بانوی زنان جهانیان از پیشینیان و آیندگان است. او در محراب خود می‌ایستد و هفتاد هزار فرشته مقرب بر او سلام می‌دهند و او را به همان‌گونه که با مریم سخن می‌گفتند، صدا می‌زنند و می‌گویند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را برگزیده و پاک ساخته و بر زنان جهانیان برتری داده است.» 2

تاثیر مقام عبودیت در نام‌گذاری حضرت
مقام عبودیت حضرت زهرا (س) چنان روشن و ظاهر بوده که تمامی جوانب زندگی آن حضرت و حتی ظواهر زندگی ایشان را تحت تأثیر قرار داده است تا جایی که نام گذاری و حکمت آن نیز تحت تأثیر این سیره و خصلت الهی است. «سالت عن اباعبدالله (ع) عن فاطمة لم سمیت الزهرا؟ فقال: لانها کانت اذا قامت فی محرابها و تزهر نورها لاهل السماء کما تزهر نورالکواکب لاهل الارض؛
راوی می‏گوید: از حضرت صادق (ع) علت نام‌گذاری حضرت فاطمه (س) را به - زهرا - پرسیدم. فرمود: چون وقتی در محراب عبادتش به نماز می‏ایستاد، فروغ نورش برای ساکنان آسمان می‏درخشید؛ همان‌گونه که نور ستارگان آسمان برای زمینیان می‏درخشد.»3 قال الامام الصادق (ع) : سمیت فاطمة بالبتول لانقطاعها الی عبادة‌الله‌تعالی؛ امام صادق (ع) می‌فرمایند: حضرت فاطمه (س) به این جهت «بتول‏» نامیده شد که از همه بریده و دل به خدا بسته بود.»4
2. خوف و خشوع حضرت فاطمه (س)
سرور زنان دنیا و بانویی بهشتی که اولیاء خدا به او مباهات می کنند، به هنگام عبادت، چنان خوف و خشیت الهی در بدنش ظاهر می‌شد که تمام وجودش به لرزه می‌افتاد و تمام اعضا و جوارحش ترسان و لرزان می‌گشت. «کانت فاطمة (س) تنهج فی صلاتها من خوف الله تعالی؛ حضرت فاطمه (س) در نمازش از ترس خدا نفس نفس می‏زد و گریه در گلویش می‏شکست»5
پیامبر (ص) درباره عبادت حضرت زهرا (س) می‌فرماید:« آن‌گاه که دخترم فاطمه (س) در محراب عبادت، در پیش‌گاه پروردگار به نماز می‌ایستد، نور عبادتش برای ملائکه آسمان درخشیدن می‌گیرد؛ به‌سان نور ستارگان برای اهل زمین و خداوند پر‌عزت و جلالت، خطاب به فرشتگانش می‌فرماید: «ملائکه من! بر بنده‌ام فاطمه، سرور کنیزانم، نظر کنید؛ بر درگاه من ایستاده، در حالی‌که بند بند وجودش از خوف من مرتعش و لرزان است و با تمامی قلب به عبادت من روی نهاده است….»6
3. اهتمام به عبادت
اهتمام به عبادت و کوشش در راز و نیاز با خداوند، از اصول اساسی در سیره عبادی اهل‌بیت (ع) است. آنان با انتخاب و اختصاص زمان مناسب و رعایت آداب عبادت، این حقیقت را آشکار ساخته‌اند که عبادت، نه امری فرعی، بلکه از مسائل اصلی است و در متن زندگی قرار دارد.امام حسن (ع) درباره اهتمام مادرش حضرت زهرا (س) به عبادت می‌فرمایند:
«رأیت امی قائمه فی محرابها لیله الجمعه؛ فلم تزل راکعة ساجدة حتی انفجر عمود الصبح؛ مادرم را در شب جمعه در محراب عبادتش دیدم که تا طلوع فجر یا در حال رکوع بود و یا در سجود.»7حسن بصری نیز در توصیف اهتمام حضرت زهرا (س) به عبادت چنین می‌گوید:«ما کان فی هذه الامة أعبد من فاطمه کانت تقوم حتی تورّمت قدماها؛ در این امت عابدتر از فاطمه نبود؛ آن اندازه عبادت می‌کرد که پاهایش متورّم شده بود.»8
شب ازدواج
اهتمام به عبادت در سراسر زندگی و در تمامی فراز و نشیب های حیات این انوار مقدسه ظاهر بوده است. حضرت زهرا (س) نیز به هنگام عبادت، آن چنان در عظمت حق غرق می‏گشت و از خود بی‌خود می‏شد که از فکر عزیزان و فرزندان خویش نیز با تمامی علاقه‏ای که به آنان داشت، جدا می‌گشت، از این رو پروردگار نیز ملائکه‏ای را می‏فرستاد تا گهواره‏ی فرزندان او را حرکت دهند.9
او حتی در شب ازدواج، از حضرت علی (ع) می‏خواهد که با هم به نماز بایستند و در این شب، خدا را عبادت کنند. «فانشدک اِنَّ الله ان قمت الی الصلوة فنعبد الله تعالی هذة اللیلة»10 آن‌گاه که رسول خدا (ص) از او پرسید: اکنون فرشته‏ی وحی در کنار من است و از جانب خدا پیام آورده است و هر آن چه بخواهی تحقق می‏پذیرد. چه درخواستی داری؟ او در جواب گفت: «قالت شغلنی عن مسئلته لذة خدمته، لاحاجة لی غیر النظر الی وجه الکریم فی دارالسلام؛ لذتی که از خدمت به خدا می‏برم، مرا از هر خواهشی بازداشته است. مرا حاجتی جز این نیست که پیوسته ناظر جمال زیبا و والای حضرت حق در آخرت باشم.»11
مواقیت دعا
توجه به مواقیت خاص برای دعا و عبادت الهی در زندگی تمامی ائمه (ع) و به خصوص حضرت زهرا (س) به آسانی مشهود است و نمونه‌های فراوانی از آن در تاریخ ذکر شده است.
عصر جمعه ی فاطمی
«عن فاطمة (س) قالت: سمعت النبی (ص) یقول: اِنَّ فی الجمعة لساعة لا‌یراقبها رجل مسلم یسال الله عزوجل فیها خیراً الا اعطاهُ… و قال هی اذا تدلی نصف عین الشمس للغروب… و کانت فاطمة (س) تقول لغلامها: اصعد علی الضراب - الظراب - فاذا رایت عین الشمس قد تدلی للغروب فاعلمنی حتی ادعو؛‌حضرت فاطمه (س) می‌فرماید: شنیدم پیامبر (ص) فرمود: غروب روز جمعه، ساعتی است که هر‌کس، آن را مراقبت کند و در آن لحظه دعا کند، دعایش مستجاب شود. - حضرت زهرا (س) - برای درک آن ساعت - به خدمت‌کارش می‏گفت: بر فراز بلندی برو و هر‌گاه دیدی نیمه خورشید غروب کرد، مرا خبر کن تا دعا کنم.»12
شب های قدر حضرت فاطمه (س)
اهتمام به عبادت شب های قدر و توجه دادن اهل خانه و فرزندان به این مهم، یکی از سیره های عبادی و تربیتی حضرت زهرا (س) است که می‌تواند الگویی برای تمامی مسلمانان و به خصوص مادران باشد.«قال علی (ع) : و کانت فاطمة (س) لا تدع احدا من اهلها ینام تلک اللیلة – لیلة‌القدر - و تداویهم بقلة الطعام‏ و تتاهب لها من النهار و تقول: محروم من حرم خیرها؛ حضرت علی (ع) فرمود: فاطمه (س) نمی‏گذاشت کسی از اهل خانه در شب‌های قدر به خواب رود. به آنان غذای کم می‏داد و از روز قبل برای احیای شب قدر آماده می‏شد و می‏فرمود: محروم کسی است که از برکات این شب محروم باشد.»13
4. نماز در سیره عبادی حضرت فاطمه (س)
نماز در سیره عبادی اهل‌بیت (ع) نماز از جای‌گاه خاصی برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان گفت پس از معرفت و ایمان به خداوند، هیچ امری به این اندازه مورد توجه ایشان نبوده است. از این رو در وصایای خود، نزدیکان و پیروان‌شان را به طور خاص به نماز سفارش کرده‌اند.14 حضرت زهرا (س) نیز برای نماز، اهتمام و احترام خاصی قائل بوده اند که موارد زیر بیان‌گر آن است.
محراب حضرت فاطمه (س)
حضرت زهرا (س) برای عبادت، برنامه و محل خاص داشتند که از جمله داشتن محراب و جای‌گاه مخصوص در خانه برای عبادت است. امام حسن (ع) می‌فرماید:«رأیت أمی فاطمه قامت فی محرابها…؛ مادرم فاطمه را در محراب عبادتش دیدم…»15 هم‌چنین در تاریخ آمده است که روزی پیامبر (ص) به خانه حضرت زهرا (س) آمدند و سراغ ایشان را گرفتند و فرمودند:«أین ابنتی؟» جواب دادند:«فی محرابها».
لباس و عطر مخصوص نماز
از جمله سیره های عبادی ایشان، توجه به بوی خوش و لباس مخصوص در نماز بود. گزارش شده است آن حضرت در واپسین لحظه های زندگی، پس از وضو گرفتن به اسماء فرمودند:«ای اسماء عطر مرا، همان عطری که همیشه می زنم و پیراهنی را که همیشه در آن نماز می‌گذارم، بیاور و بر بالینم بنشین، هرگاه وقت نماز شد، مرا از خواب بیدار کن. اگر بیدار شدم که نماز می گزارم و گرنه کسی را دنبال علی (ع) بفرست تا بیاید.»16
نمازهای مخصوص
قال ابوعبدالله الصادق (ع) : کان لامی فاطمة صلاة تصلیها علمها جبرئیل، رکعتان تقرء فی الاولی: الحمد مرة و«انا انزلناه فی لیلة القدر» ماة مرة و فی الثانیة: الحمد مرة و ماة مرة: قل هو الله احد، فاذا سلمت‏ سبحت تسبیح الطاهرة علیها السلام؛ امام صادق (ع) فرمود: مادرم فاطمه (س) همواره دو رکعت نماز می‏خواند که جبرئیل به او آموخته بود. در رکعت اول آن پس از حمد، صد بار سوره قدر و در رکعت دوم، پس از حمد، صد بار سوره توحید و پس از سلام نماز، تسبیحات مخصوص حضرت.»17
هم‌چنین ایشان فرموند: «هر کس چهار رکعت نماز گزارد و در هر رکعت، پنجاه مرتبه «قل هو الله احد» را بخواند، گویی نماز فاطمه (س) را خوانده است و این نماز، نماز بازگشت‏کنندگان به‌سوی خداست.» 18و نیز فرمود: «مادرم فاطمه دو رکعت نماز مخصوص داشت که جبرئیل به او آموخته بود و آن‌گاه که سلام آن را می‏گفت، با تسبیحات مخصوص خویش خدای را ستایش می‏کرد، سپس می‏فرمود: «سبحان ذی‏العز الشامخ المنیف، …»19
و باز حضرت می‌فرمایند: برای رفع هر خطر و درست انجام شدن هر کار سرنوشت‏سازی، دو رکعت نماز خالصانه به همان ترتیب که دخت گران‌مایه‏ی پیامبر می‏خواند، به‌جا می‏آورید. در رکعت نخست، سوره‏ی «حمد» و آن‌گاه «قل هو الله» را پنجاه مرتبه می‏خوانید و رکعت دوم را بسان رکعت اول به‌جا می‏آورید. سپس دست‌ها را نیایش‌گرانه به‌سوی آسمان بالا می‏برید و این دعا را با همه‏ی وجود می‏خوانید:اللهم اتوجه الیک بهم… 20
دعا و اذکار مخصوص
یکی از جلوه‌های عبادت، راز و نیاز با خداوند متعال و توجه به دعا و مناجات است. دعاهای فراوانی که از اهل‌بیت (ع) و حضرت زهرا (س) نقل شده است، این امر را به وضوح روشن می سازد.صحیفه‌ای به نام صحیفة‌الزهراء از ایشان به جا مانده است که مشتمل بر دعاهای حضرت است. حضرت زهرا (س) با دعا و مناجات، مأنوس بود و دعاهای وارده از او گواه این معناست. آن‌جا که حضرت رسول (ص) دعایی را به او می‏آموزد، می‏گوید: «این دعا از دنیا و آن‌چه در آن است، در نزد من محبوب‏تر است»21
مورد مشهور، ذکر تسبیح حضرت است که در بیان ائمه اطهار (ع) ذکرکثیر و اعظم اذکار و برابر با هزار رکعت نماز شمرده شده است.«ان علی‌بن‏ابی‌طالب (ع) امر فاطمة (س) تستخدم رسول الله (ص) فقالت: یا رسول الله انه قد شق علی الرحی - و ارته اثرا فی یدیها من اثر الرحی - فسالته ان یخدمها خادما، فقال: اولا اعلمک خیرا من الدنیا و ما فیها؟ اذا آویت الی فراشک فکبری اربعا و ثلاثین تکبیرة و ثلاثا و ثلاثین تحمیدة و ثلاثا و ثلاثین تسبیحة؛ امیرالمؤمنین (ع) به حضرت زهرا (س) فرمود تا برود و از پیامبر (ص) خادمی بخواهد.
او نیز رفت و ضمن نشان دادن پینه‏های دستش گفت: آسیاب کردن مرا به زحمت انداخته است و آن‌گاه درخواست‏ خادمی کرد. پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: آیا نمی‏خواهی - به جای خادم - هدیه‏ای به تو دهم که از همه دنیا ارزش‌مندتر باشد؟ هنگامی که برای خواب آماده شدی، سی و چهار بار «الله‏اکبر» و سی و سه بار «الحمدلله‏» و سی و سه بار «سبحان الله‏» بگو.»22 فاطمه بعد از شنیدن این سخنان، سه مرتبه فرمودند:«از خدا و رسول خدا خشنودم»23
انس با قرآن
زهرا (س) با قرآن انسی دیرینه داشت. سلمان می‏گوید: رسول خدا (ص) مرا برای کاری به خانه‏ی فاطمه (س) فرستاد. به خانه که رسیدم، صدای زهرا (س) را- که در درون خانه قرآن می‏خواند- شنیدم. «فسمعت فاطمة تقرأ القرآن من جوا».24باز سلمان روایت می‏کند که داخل خانه‏ی حضرت زهرا (س) شدم و دیدم در همان حالی که مشغول کار خود بود و جوها را آسیاب می‏کرد، قرآن می‏خواند.25 اگر گوش‌شنوایی وجود داشته باشد، هنوز هم سخنان عمیق و بلند او درباره‏ی قرآن از مسجد مدینه به گوش می‏رسد:
«قرآن کتابی گویا و راست‌گو و دارای نور فراوان و روشنی درخشان است. کتابی که بینش‏هایش روشن، نهفته‏ها و لطائفش آشکار، ظواهرش جلوه‏گر، پیروانش مورد رشک دیگران، پیرویش راهبر به بهشت رضوان و شنودنش باعث رستن انسان است. در پرتو آن می‏توان به دلایل روشن الهی و واجبات بیان شده‏اش و محرمات ممنوعش و روشن‌گری‏های تاب‌ناکش و برهان‏های کافیش و خوبی‏های متحسنش (مستحبات) و رخصت‏های بخشیده‏اش (مباحات) و قوانین واجبش، دست یافت.»26
حضرت زهرا (س) در همین خطبه‏ی غرا و بی‏نظیرش، از حدود 60 آیه به صورت نقل و اقتباس و تلمیح در نهایت دقت و زیبایی و کاملا به‌جا استفاده کرده است. هم‌چنان که در دیگر خطبه‏اش در بستر بیماری، بر زنان مهاجر و انصار به بیش از 10 آیه تمسک نموده است. همین‏ها بهترین گواه و شاهد بر انس حضرت زهرا (س) با قرآن است.
آری روایات در مورد عبادت خالصانه و عارفانه‏ی حضرت فاطمه (س) به‌ویژه نیایش‏ها و دعاهایی که آن بانوی برگزیده با آن‌ها با پروردگارش راز و نیاز می‏نمود، بسیار است. او دخت فرزانه‏ی نخستین و برترین عبادت‌کنندگان است. بانوی بانوان که مفهوم پرستش و عبادت و ارزش واقعی آن را به همان اندازه که آفریدگارش را شناخته بود، درک می‏کرد.از این رو، جای هیچ شگفتی ندارد که از راز و نیاز و عبادت، لذت معنوی و روحی ببرد. شگفت‏انگیز نیست که از ایستادن به عبادت در برابر خدا، به آرامش دل و اطمینان جان اوج گیرد.
پی‌نوشت‌:
1. سوره ذاریات، آیه56
2. بحارالانوار،ج43،ص49
3. علل الشرایع، ج 1، ص 215
4. مستدرک عوالم، ج 1، ص81 - 80
5. ارشاد القلوب، 105
6. الصدوق، الامالی، ص 100
7. الاربلی، کشف الغمه، ج2،ص341
8. ابن شهر آشوب، المناقب، ج3،ص341
9. بحارالانوار، ج43،ص45
10. احقاق الحق، ج4، ص481
11. ریاحین الشریعة،ج1،ص 105
12. معانی الاخبار، ص399
13. دعائم الاسلام، ج 1، ص 282
14. به طور نمونه به وصیت امیرالمومنین (ع) مراجعه کنید: «الله الله فی الصلوه، فإنها عمود دینکم» نهج البلاغه، نامه47
15. مسند احمد،ج1،ص236.
16. کشف الغمه، ج2، ص62.
17. جمال الاسبوع:173
18. من لایحضره الفقیه، ج1، ص564
19. بحار، ج98
20. رک. مصباح المتهجد، ص266
21. بحارالانوار، ج92،ص404
22. کنزالعمال 2:57
23. بحارالانوار،ج43،ص82
24. بحارالانوار، ج43،ص46
25. بحارالانوار، ج43، ص88.
26. قسمتی از خطبه حضرت در مسجدالنبی (ص)