عزادارى بر امام‏ حسين (عليهالسلام) از زمان شهادت او بوده است ولى تا زمان آل‏ بويه (در سال 352 ق) اين عزادارى مخفى بود. قبل از قرن چهارم، عزادارى براى امام حسين (عليه السلام) علنى نبود و نهانى در خانه‏ ها انجام مى‏گرفت اما در نيمه دوم قرن چهارم، سوگوارى در روز عاشورا آشكار و در كوچه و بازار انجام مى‏ يافت. عموم مورخان اسلامى- مخصوصاً مورخانى كه وقايع را به ترتيب سنواتى نوشته‏ اند از قبيل ابن‏ الجوزى در كتاب منتظم و ابن‏ اثير در كتاب الكامل و ابن‏ كثير در كتاب البداية و النهاية و يافعى در مرآت الجنان و ذهبى و ديگران- در ضمن ذكر وقايع سال 352 و سال‏هاى بعد از آن، كيفيت عزادارى شيعه را در روز عاشورا نوشته‏ اند.

از جمله ابن‏ الجوزى گفته است: در سال 352 معزالدوله ديلمى، دستور داد مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن كنند. در اين روز بازارها بسته شد، خريد و فروش موقوف گرديد، قصابان گوسفند ذبح نكردند، هريسه‏ پزها، هريسه (حليم) نپختند، مردم آب ننوشيدند، در بازارها خيمه به پا كردند و به رسم عزادارى بر آنها پلاس آويختند، زنان به سر و روى خود مى‏زدند و بر حسين (عليهالسلام) ندبه مى‏كردند.(1)
به قول همدانى: در اين روز، زنان، موى پريشان در حالى كه [به رسم عزادارى‏] صورت‏هاى خود را سياه كرده بودند، در كوچه‏ها به راه افتادند و براى عزاى امام حسين (عليهالسلام) سيلى به صورت خود مى‏زدند(2)
بنا بر گفته شافعى: اين نخستين روزى بود كه براى شهيدان كربلا سوگوارى مى‏شد.(3) ابن كثير در ضمن وقايع سال 352 گفته است: كه اهل تسنن قدرت منع شيعه را از اين اعمال نداشتند زيرا شماره شيعه بسيار و نيروى حكومت نيز با ايشان بود.
از سال 352 تا اواسط قرن پنجم- كه آل‏بويه از ميان رفتند- در بيشتر سال‏ها مراسم عاشورا به ترتيب مزبور، كم و بيش انجام مى‏گرفت و اگر عاشورا با عيد نوروز يا مهرگان مصادف مى‏گرديد، انجام مراسم عيد را به تأخير مى‏انداختند.(4)
در همين سال‏ها كه فاطميّه و اسماعيليّه، تازه مصر را به تصرف آورده و شهر قاهره را بنا نهاده بودند، مراسم عاشورا در مصر انجام مى‏يافت. بنا بر نوشته مقريزى: در روز عاشوراى 363، جمعى از شيعه مطابق معمول خود (از اين جمله معلوم مى‏شد كه مراسم مزبور در سال‏هاى قبل نيز معمول بوده است)، به مشهد كلثوم، و نفيسه (از فرزندان امام حسن (عليهالسلام)) رفتند و در آن دو مكان، شروع به نوحه‏گرى و گريه بر امام حسين (عليهالسلام) كردند. مراسم عاشورا در زمان فاطميان هر سال برپا مى‏شد: بازارها را مى‏بستند و مردم دسته جمعى در حالى كه با هم ابياتى در مصيبت كربلا مى‏خواندند و نوحه‏گرى مى‏كردند به مسجد جامع قاهره مى‏رفتند.(5)
بعد از آن به دليل در انزوا قرار گرفتن تشيع، مراسم عزادارى خيلى علنى نبود، هر چند وضعيت بهتر از قبل زمان آل‏بويه بود. آنچه از بعضى منابع به دست مى‏آيد- خصوصاً كتاب روضة الشهداء كاشفى- قبل از زمان صفويه نيز مجالس سوگوارى براى اباعبدالله (عليهالسلام) برپا مى‏شده است.(6) پس از صفويه به دليل ترويج تشيع، عزادارى شكل عام و علنى‏ترى به خود گرفت.
پى‏ نوشت‏
(1) المنتظم فى تاريخ الملوك و الامم، ج 7، ص 51.
(2) تكملة تاريخ الطبى، ص 381.
(3) مرآت الجنان، ج 3، ص 247. مقصود عزادارى به طور علنى است.
(4) النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و قاهرة، ج 4، ص 812.
(5) الخطط، مقريزى، 289/ 2. و نيز ر. ك: النجوم الزاهرة، ج 4 ص 126،(بخش وقايع سال 366) اتعاظ الحنفاء، مقريزى، ج 2، ص 67 به نقل از: سياهپوشى در سوگ ائمه نور، ص 161- 261.
(6) در اين خصوص نگا: مقالات تاريخى، رسول جعفريان، ج اوّل، صفحات 185- 183، 102- 602.