دين نيز با عنايت به ظرفيت دروني، شرايط و موقعيت اجتماعي و امكان‏يابي مشاركت در فرايند ارتباطات جمعي، مي‏تواند در روند كلي فعاليت‏هاي رسانه و جنبه‏هاي مديريتي، شكلي و محتوايي برنامه‏ها و سياست‏هاي حاكم نقش تعيين‏كننده ايفا كند. به بيان ديگر،

دين نه تنها از رسانه براي اشاعه ارزش‏هاي مورد تأييد خود بهره مي‏برد، بلكه بر ديگر كاركردهاي رسانه و شيوه رفتار آن هم تأثير مي‏گذارد. ميزان اين تأثير به نفوذ دين و حوزه‏اي بستگي دارد كه دين براي مداخله و صدور حكم خود صالح مي‏داند. بنابراين، ديني كه خود را مسئول تنظيم همه بخش‏هاي زندگي فردي و اجتماعي بشر مي‏داند، به خود حق مي‏دهد (يا براي خود وظيفه قائل است) كه در همه عرصه‏هاي كار رسانه‏اي‏داراي قواعدارشادي يا الزامي باشد.1

مهم‏ترين موارد تأثيرگذاري دين بر رسانه عبارتند از:

ـ اعطاي جهان‏بيني و نظام ارزشي متناسب به سياست‏گذاران، مالكان، مديران، گردانندگان و برنامه‏سازان رسانه؛

ـ سامان‏دهي هنجاري به فعاليت رسانه از طريق تعيين بايدها و نبايدهاي مشخص، ارائه معيارهاي هدايتگر، تنظيم رژيم حقوقي و نظام‏نامه اخلاق حرفه‏اي متناسب با ضرورت‏ها، نيازها و اقتضائات رسانه. به بيان ديگر، دين مي‏تواند از موضعي هدايت‏گرايانه و ارشادي و با تكيه بر اصول و معيارهاي معين، رسانه را به انجام برخي فعاليت‏هاي ترغيب و از انجام برخي اقدامات به دليل آثار و پيامدهاي خاص برحذر دارد. اقداماتي همچون اقناع‏سازي منفي، ذهن‏شويي و تلقين، اغوا و فريب، دروغ‏پردازي و شايعه‏پراكني، تحريف و سانسور غيرموجّه، ورود به حريم خصوصي افراد، تبليغات مصرف‏گرايانه، جنگ رواني، تخريب ارزش‏ها، ترويج منكرات، دامن زدن به انحرافات و كج‏روي‏ها، سرگرم‏سازي غفلت‏انگيز، كليشه‏سازي، تقويت فردگرايي افراطي، مسئوليت‏زدايي از توده‏ها، اخلال در نظم اجتماعي و امنيت عمومي، مخفي‏كاري و توجيه مظالم ارباب قدرت، دين‏ستيزي و دين‏گريزي و… از شايع‏ترين آسيب‏هاي رسانه‏اي است كه دين نسبت بدان مواضع قاطع و صريحي اتخاذ كرده است. برخي از اين آسيب‏ها اينك به رويه معمول و سيره جاري رسانه‏هاي فعال در برخي جوامع سكولار تبديل شده‏اند. اقدامات مثبت رسانه در زبان دين تحت چند عنوان كلي هدايت، ارشاد، ابلاغ، تعليم، انذار، تبشير، دعوت، اصلاح، امر به معروف و نهي از منكر، مصلحت و… اندراج مي‏يابند.

ـ دين مي‏تواند در اصلاح برخي زيرساخت‏ها و استراتژي‏هاي فعاليت رسانه، سياست‏گذاري و برنامه‏ريزي، تعيين نقش و رسالت اجتماعي رسانه، نوع نگاه به مخاطب و نيازهاي او، اهداف مورد نظر از فعاليت رسانه‏اي، ارزشيابي و سنجش اعتبار برنامه‏ها، تعيين اولويت‏ها، نوع حساسيت نسبت به آثار و نتايج محتمل برنامه‏ها و… تأثيرات تعيين‏كننده داشته باشد.

ـ دين همچنين مي‏تواند به رسانه و نوع فعاليت آن مشروعيت و اعتبار داده و تمايل به استفاده از آن را افزايش دهد. به بيان برخي نويسندگان:

اگرچه فناوري، بخصوص فناوري رسانه‏اي، جزو جهان سكولار به شمار مي‏آيد، اما همين كه براي تبليغ مسيحيت و انجيل به كار مي‏رود، تقدّس مي‏يابد. رسانه‏ها مواهب مقدس خداوند در عصر آخرالزمان هستند و ادبيات جذاب و شورآفرين آنان، خود نمادي مقدس است. درخواست از مخاطبان براي استفاده از تلويزيون به نيت كسب نيروي معنوي به معناي بسط و گسترش اين نمادگرايي است.2

ـ دين همچنين از طريق توصيه‏هاي اخلاقي و الزامات حقوقي، رسانه را در مسير نيل به اهداف و آرمان‏هاي متعالي مساعدت كرده و ميزان تعهدمندي و مسئوليت‏پذيري آن در قبال ارزش‏ها و ايده‏آل‏هاي عام بشري را افزايش مي‏دهد.

ـ دين مي‏تواند به عنوان يك ذخيره فرهنگي در غني‏سازي و ارتقاي كيفي محصولات رسانه‏اي مورد استفاده واقع شود.

لازم به يادآوري است كه دين، علاوه بر تأثيرات تعيين‏كننده مزبور و ارائه رهنمودهاي هدايتگر، در برخي موارد نيز با اعمال سياست‏هاي نظارتي و كنترلي و تعيين خطوط عبورناپذير، روند عادي فعاليت رسانه را تا حدي محدود مي‏سازد. از جمله مصاديق اين سياست بازدارنده، نحوه برخورد دين (همچون اسلام) با مقوله سرگرمي يعني مهم‏ترين كاركرد رسانه‏هاي نوين در زمينه تأمين برخي نيازهاي عاجل انسان معاصر است. اگر دين چنين اقدامي را به دليل غفلت‏زايي و انصراف اذهان از توجه به امور مهم و درغلطيدن لهو و لعب و اشتغالات كودكانه، به عنوان رايج‏ترين پيامد سرگرمي مورد بي‏مهري قرار داده است، رسانه‏ها به دليل برخي ضرورت‏ها و الزامات عصري انسان و جامعه نوين، اين كاركرد را در زمره كانوني‏ترين فعاليت‏هاي خدماتي خود جاي داده و از همه امكانات لازم نيز جهت بسط كمّي و كيفي آن متناسب با انتظارات بهره مي‏گيرند. شدت اهتمام رسانه به اين مقوله، آن را در بسياري موارد به ورطه افراط و زياده‏روي سوق داده است. برخي رسانه‏پژوهان بر اين باورند كه در رسانه‏اي همچون تلويزيون، جدّي‏ترين برنامه‏ها نيز به درجاتي ماهيت سرگرمي دارند. ترديدي نيست كه كم‏توجهي دين و جامعه مؤمنان و رسانه‏هاي سنّتي نسبت به سرگرمي با فرض قبول كلّيت ادعا، علل و دلايلي دارد كه بهتر است با توجه به وقوع تحولات پياپي در عناصر و پديده‏هاي فرهنگي از جمله فعاليت‏هاي تفريحي و سرگرمي، ظهور گونه‏هاي متنوع فعاليت‏هاي سرگرم‏كننده، ترتب آثار و كاركردهاي رواني و اجتماعي قابل توجه، ضرورت‏ها و نيازهاي فردي و اجتماعي و نقش و جايگاه اين پديده در زندگي انسان نوين مورد بازبيني جدي واقع شود. برخي محققان از منظري تاريخي، اين بي‏مهري را ناشي از توهّم وجود ديوارهاي ضخيم ميان دين و سرگرمي دانسته‏اند كه به مرور زمان خواسته يا ناخواسته و بدون كاوش در درون‏مايه‏هاي دين، در ذهنيت مؤمنان رسوب يافته و به حافظه فرهنگي نسل‏هاي بعد منتقل شده است. برخي نيز توجه دين به قالب‏هاي سرگرم‏كننده را موجب ساده‏سازي و فروكاهي معنوي آن تلقّي كرده‏اند. در حالي كه ديني همچون اسلام هيچ مخالفتي با شادابي و تفريحات عاري از فساد و بيهودگي ندارد و حتي ادخال سرور در قلب مؤمن را عبادت و عملي پسنديده مي‏شمارد. رسانه‏هاي سنتي اسلامي جز در مراسم مربوط به اعياد ديني از اين كاركرد دور مانده‏اند، در صورتي كه زمينه‏هاي مناسب ديني بسياري به ويژه براي كودكان و نوجوانان وجود دارد كه به دور از آفات متصور، سرگرم‏كننده خواهند بود و زمان آن رسيده كه ارتباطات سنتي از قابليت‏هاي خود، بخصوص جامعيت كيفيت‏هاي حسي و دريافت بازخورد كه سبب مشاركت فعال مخاطبان مي‏شود، در اين زمينه بهره جويند.2

1ـ محسن اسماعيلى، «تعامل دين و رسانه از ديدگاه حقوق»، فصل‏نامه پژوهشى دانشگاه امام صادق21، ص 161.
2ـ رابرت اى وايت، نقش دين و رسانه در ساخت فرهنگ در: بازانديشى درباره رسانه، دين و فرهنگ، 1385، ص 81.
3ـ ناصر باهنر، سياست‏گذارى رسانه‏هاى دينى در ايران؛ سيستم متعامل، پويا و همگرايى ارتباطات دينى، در: دين و رسانه، 1386، ص 80.