دوری از تکبر را باید یکی از موضوعات اخلاقی مهم و کلیدی دانست. استاد «علیرضا پناهیان» در کتاب «رهایی از تکبر پنهان» با اشاره به چگونگی پنهان شدن برخی از صفات اخلاقی نظیر «تکبر» در وجود انسان، به نقش گمراه کننده آن در مسیر معنوی و معرفتی انسان پرداخته است. در بخش هایی از کتاب به برخی از آثار سوء تکبر نظیر کاهش قدرت درک، ارایه تحلیل های نامناسب و نگاه نادرست به حقایق، اشاره شده است. اگر انسان دچار تکبر پنهان شود، دیگر تحلیل ها و موضع گیری های او ناشی از اندیشه و تفکر نخواهد بود. از این رو، لازم است همواره به بررسی نفس خویش بپردازیم.
چرا تکبر؟

چرا به یک «عیب» می پردازیم، آیا بهتر نیست از «خوبی ها» سخن بگوییم؟ آیا رفع عیب از وجود انسان، مهم تر از رسیدن به خوبی هاست؟ بله. چون وجود انسان سرشار از پاکی های فراوان است، ولی عیوبی که ما داریم؛ مانع بروز این خوبی ها و پاکی ها می شود. اگر عیوب روحی خود را کم کنیم؛ خوبی هایمان رو خواهد آمد. شاید به همین دلیل است که امیرالمومنین (علیه السلام) فرموده اند: « اجتناب السیئات أفضل من إكتساب الحسنات » (غررالحکم، حدیث 3514): دوری کردن از بدی ها، برتر از کسب خوبی هاست.»

باید به کسانی که دل نازک هستند و بیشتر دوست دارند در هوای گل و بلبل اخلاقی و عرفانی تنفس کنند، و پرداختن به بدی ها را کمی بد می دانند، بگوییم که شما به قدر کافی آدم های خوبی هستید، تنها کافی است کمی از بدی ها مراقبت کنید، آن گاه است که بهار می شود و شکوفه های خوبی های پنهانتان می شکفد. به همین دلیل است که خوبان نازنین و مقربان درگاه الهی، این قدر ما را از بدی ها هراس داده اند تا درخت وجودمان در آستانه بهار، حرس شود و «تزکیه» یعنی همین.
امروزه یکی از دغدغه ها در نوشتن کتاب تلاش برای خلاصه گویی با حفظ اثر بخشی مطلب است. مولف در نگارش این کتاب، بر آن بوده تا با تجربه کردن شیوه جدیدی از خلاصه نویسی، نتایج اینگونه نگارش را در انواع مخاطبان ارزیابی نماید. در این روش، مطالب در قالب بندهای مجزا از هم ارائه شده است

اما به کدام عیب بپردازیم؟ باید از میان تمام عیوب خود به عیبی بپردازیم که:

1. «اولویت» داشته باشد؛ یعنی بودن و نبودنش خیلی برای ما فرق داشته باشد. بودنش خیلی خطرناک و نبودنش خیلی ارزشمند باشد.

2. «عمومیت» داشته باشد. یعنی همه کم و بیش با آن درگیر باشند.

3. از همه مهمتر این که «پنهان تر» باشد، کمتر شناخته شده باشد و بیشتر نیاز به گفتگو داشته باشد. به عبارتی دیگر، احتمال «ناشناخته» بودن آن برای ما بیشتر باشد.

«تکبر» در مقایسه با صفات کلیدی و مهم دیگر نیز از ویژگیهای خاصی برخوردار است. مثلاً صفتی مانند حسادت با همه اهمیتش تنها در روابط بین انسانها رخ می دهد. اما تکبر نه تنها بین انسانها پیش می آید، بلکه نسبت به خداوند متعال، نسبت به حق و حتی نسبت به خود فرد هم قابل تحقق است، بنابراین دایره بسیار وسیع تری را شامل می شود.

تکبر پنهان، علاوه بر اینکه یک عیب بزرگ و خطرناک است، یک بیماری پیچیده و عجیب نیز هست. چون کسی که تکبر پنهان دارد، غالباً نمی پذیرد که این عیب در درونش وجود دارد و این مسئله سبب پیچیده تر شدن موضوع می شود. شاید چون تکبر پیش همه انسان ها زشت و ناپسند است و همه از تکبر بدشان می آید، معمولاً کسی حاضر نیست؛ به وجود آن در درون خود اعتراف کند و به همین راحتی، انسان در تشخیص تکبر دچار اشتباه می شود.
غرور

در حالی که تکبر آثار بسیار گسترده ای در روحیات و رفتار انسان به جای می گذارد که با کمی دقت می توان آنها را مورد شناسایی قرار داد. بیش از دشمنان حق که با تکبر نابود شده اند، طرفداران حق باید از وجود تکبر پنهان در خود بترسند؛ چون سرانجامِ وجود تکبر پنهان در آدم های خوب، سرنوشت 6000 سال عبادت ابلیس است. همچنین تکبر در مواجهه با رکن اساسی دین، یعنی ولایت، نقش ویژه ای را ایفا می کند که اهمیت پرداختن به آن را دو چندان می سازد.

چون تکبر معمولاً صفتی پنهانی است که به سادگی شناخته نمی شود و آدم از اعتراف به آن طفره می روند، این کتاب در ابتدا بحث مفصلی پیرامون صفات پنهان دارد؛ سپس به بیان چیستی تکبر و آثار شوم و انواع آن پرداخته و در نهایت راه های مبارزه با این صفت ناپسند را به مخاطب می آموزد.

اگر با این کتاب ارزشمند تا پایان همراه شوید، در خواهید یافت مهم ترین عیب را مورد مطالعه قرار خواهید داده که به فرموده امام صادق (علیه السلام) اگر انسان از این بلیه بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: « من بری من الکبر نال الکرامة»(تحف العقول، ص 316) هر که از کبر مبرا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است.»

مهمترین مزیت های کتاب «رهایی از تکبر پنهان»

شایسته آن است که حال به ذکر مهمترین مزیت های این کتاب بپردازیم:

1. خلاصه نویسی

امروزه یکی از دغدغه ها در نوشتن کتاب تلاش برای خلاصه گویی با حفظ اثر بخشی مطلب است. مولف در نگارش این کتاب، بر آن بوده تا با تجربه کردن شیوه جدیدی از خلاصه نویسی، نتایج اینگونه نگارش را در انواع مخاطبان ارزیابی نماید. در این روش، مطالب در قالب بندهای مجزا از هم ارائه شده است.
به فرموده امام صادق (علیه السلام) اگر انسان از این بلیه بزرگ نجات یابد، به کرامت بزرگی نائل آمده است: « من بری من الکبر نال الکرامة»(تحف العقول، ص 316) هر که از کبر مبرا شود، به کرامت و بزرگواری رسیده است»

2. پیوند مفهومی بین بندهای مجزای مطالب

در این کتاب تمامی بندهای ارائه شده با وجود استقلال معنا، با یکدیگر پیوند دارند. هر بند یا فراز تلاش دارد تا نکته یا مفهوم نسبتاً مستقلی را به مخاطب انتقال دهد؛ اما معلوم است که فرازها از نظر مفهومی سیر و روند مشخصی را دنبال می کنند.

مطالعه کتاب حاضر ما را با لایه های عمیق تر مباحث اخلاقی آشنا می کند، چنانچه در درجه اول می تواند با کمک کردن به کشف و بر طرف کردن عیوب پنهان، موانع رشد معنوی ما را برطرف کند و در درجه دوم، می تواند با ارتقای تحلیل ها و دیدگاه های ما در مسائل مختلف اجتماعی، تلاش های ما برای رشد جامعه را، قرین توفیقات بیشتری نماید.

امید است موفقیت این شیوه از نگارش بتواند در سرعت بخشیدن به تدوین مباحث فراوان دیگری که در نوبت تنظیم نهایی قرار دارند موثر واقع شود. مباحثی که عموماً در سخنرانی های استاد پناهیان مطرح شده اند و پس از پیاده سازی، در انتظار تنظیم نهایی قرار دارند.

کتاب «رهایی از تکبر پنهان» به نگارش «علیرضا پناهیان» در قطع رقعی «13 در 18» و با تعداد صفحات «208» صفحه از سوی «انتشارات بیان معنوی» به چاپ رسیده است. این کتاب با شمارگان «2500» عدد، در پاییز 1391 به «چاپ دوم» رسید. بهای شومیز این کتاب «4800» تومان و بهای گالینگور آن «6800» تومان است.

منبع:بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان