پیوند: http://bashgah.tebyan.net/newindex.aspx?pid=267797

---

خانواده به عنوان یک نهاد اجتماعی، نیازمند نظم و نظام، مدیریت و تدبیر و اعمال اصول و قوانینی خاص در جهت رشد و تعالی و پرورش انسان‌های تعالی‌خواه است. در اینجا، تعدادی از مهم‌ترین اصول مدیریت خانواده را مرور خواهیم کرد.

 

---

در یک خانواده مهدوی، مهم‌ترین قوانین حاکم بر زندگی «خداگرایی»، «ولی گرایی» و به دنبال آن، «والا گرایی» (1) اخلاقی است.

قانون «خدا گرایی» با تفکر توحیدی و زندگی توحیدی شکل می‌گیرد. در همین خصوص، شهید مطهری (ره) در دو گفتار ارزشمند، دو مبحث «خدا در اندیشه‌ی انسان» و «خدا در زندگی انسان» را ارائه می‌دهند. قانون «ولی گرایی» با شناخت و معرفت امام زمان (ع) و تنظیم زندگی بر اساس سیره‌ی مبارک حضرت و خواسته‌ها و رضایت ایشان تحقق می‌یابد؛ و قانون «والا گرایی» با اخلاق‌محوری و رعایت اصول مدیریت خانواده، عینیت خواهد یافت. رعایت این اصول، سطح فرهنگ و معنویت خانواده را بالا برده و به تعالی می‌رساند.

در اینجا، تعدادی از مهم‌ترین اصول مدیریت خانواده را مرور خواهیم کرد.

1. اصل محبت‌ورزی (گنج زندگی)

قال علی (ع): (أنفَعُ الکُنُوزِ مَحبَّهُ القُلُوبِ.)(2) «پر سودترین گنج‌ها (به دست آوردن) محبت دل‌هاست.»

خانه، آشیانه‌ی کوچک عشق و میدان بزرگ تبادل عواطف و احساسات و بانک مهرورزی است، لذا همه‌ی اعضای یک خانه باید در این بانک سرمایه گذاری‌های بلندمدت داشته باشد تا بتوانند همواره از حساب جاری خود محبت‌های خالصانه را دریافت و پرداخت کنند.

2. اصل عدالت محوری

خانه و خانواده هم می‌تواند به کشوری کوچک که درگیر جنگ‌های داخلی است تبدیل شده و عرصه‌ی ظلم و حق‌کشی گردد و هم می‌تواند مدینه‌ی فاضله‌ای شود که عدالت در سرتاسر آن حاکم است. انتخاب هر یک از این دو تصویر، بر عهده‌ی اعضای خانواده است. اما پیشه‌کردن عدالت در ارتباطات، برخوردها و مسائل زندگی، از عوامل پایداری یک خانواده محسوب می‌شود.

3. اصل لذت جویی و تمتّع

خداوند متعال در انسان‌ها غریزه و میل جنسی قرار داده و محدوده پاسخگویی به این نیاز طبیعی را تنها حریم ازدواج، مقرر فرموده است. در نظام تربیتی اسلام، یکی از اهداف ازدواج و تشکیل خانواده، ارضای مشروع غرائز و درک لذت‌های حلال می‌باشد که بجاست کانون یک خانواده برای زن و شوهر در این خصوص، محیطی پاسخگو باشد. بدیهی است در صورت ارضای صحیح غرائز در حریم زناشویی خانه، جامعه از آفات و روابط نامشروع تا حد بسیاری مصون می‌ماند، چنانچه علت بسیاری از ناهنجاری‌های جنسی اجتماع، عدم تشکیل خانواده و یا عدم ارضای کافی در چارچوب ازدواج می‌باشد.

4. اصل تقسیم کار

یکی از اصول مدیریت خانه و خانواده، تقسیم عادلانه و منصفانه کارها بین همه‌ی اعضاء می‌باشد، به گونه‌ای که هر کس به نوبه‌ی خود سهمی از وظایف خانه را بر عهده گیرد، چنانچه پیامبر (ص) در تقسیم کارهای خانه، کارهای بیرون از منزل را بر عهده‌ی حضرت علی (ع) و کارهای درون خانه را بر عهده‌ی حضرت زهرا (س) گذاشتند.

5. اصل عفو و صفح

قرآن کریم می‌فرماید: (وإن تَعفُوا و تَصفَحوا و تَغفِرُوا فَإنَّ اللهَ غَفورٌ رحیمٌ) (3)

«اگر (آنان را) عفو کرده، چشم‌پوشی کنید و ببخشید. پس خدا هم (در حق شما) آمرزنده و مهربان است.»

درنتیجه‌ی عمل به این اصل، نه تنها نباید ناراحتی‌ها، آزردگی‌ها و حتی دشمنی‌ها را در دل نگه داشت، بلکه باید آن‌ها را بخشید و نادیده گرفت. با وجود این خصلت در زندگی، اختلافات به حداقل رسیده و رحمت و عطوفت بر فضای خانواده حاکم می‌شود.

6. اصل تدبیر و برنامه‌ریزی

امیرالمۆمنین (ع) می‌فرماید: (صَلاحُ العیش التَّدبیر.) (4)

«تدبیر و برنامه‌ریزی، سبب اصلاح امور زندگانی می‌شود.»

برنامه یعنی تهیه جدول زمانی تقسیم کارها و مسئولیت‌ها، تهیه برنامه‌ای برای کار، عبادت، ورزش، تفریح، تغذیه، مطالعه و ضیافت به گونه‌ای که همه نیازهای طبیعی انسان برطرف شود؛ از این رو، برنامه‌ریزی یکی از کلیدهای کامیابی در مدیریت خانه و خانواده است.

7. اصل سازگاری و انعطاف

امیرالمۆمنین علی (ع) می‌فرماید: (الرِّفقُ مفتاحُ النَّجاح) (5) «نرم خویی، کلید کامیابی است.»

واژه‌های رفق، سازگاری و انعطاف‌پذیری، مفاهیم اخلاقی مقدس و لازمی برای حرکتی سالم و پرشتاب در چرخه‌ی زندگی به شمار می‌روند و هرگاه خداوند خیر اهل خانه‌ای را بخواهد، میان آنان رفق، همدلی و همراهی قرار می‌دهد.

8. اصل مادر محوری

در مدیریت نظام خانواده، باید جایگاه افراد به خوبی شناخته شود و حریم آن‌ها به خوبی رعایت شود تا هر کس بتواند نقش خود را به درستی ایفاء کند. مادر، مهم‌ترین رکن خانواده و دارای مهم‌ترین نقش تربیتی است، نقشی که به هیچ وجه جانشین‌پذیر نیست. هر چند پدر نیز در این امر سهیم است؛ لذا بایستی هم پدر و هم فرزندان به اصل مادر محوری توجه کنند و با احسان، احترام، اکرام و خدمت مادر، او را در ایفای نقش تربیتی خویش یاری دهند.

9. اصل قناعت و کنترل

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: (جمالُ العیشِ القناعهُ.) (6) «زیبایی زندگی و رفاه، به قناعت است.»

قناعت یعنی خودکفایی و بسنده کردن به قدر ضرورت و به اندازه‌ی نیاز زندگی، لذا مدیریت خواهش‌ها و تمایلات و کسب مناعت طبع از ابزار لازم ساختن یک زندگانی شیرین است.

10. اصل توسعه‌ی اخلاق

اخلاق‌محوری به جای پول‌محوری از توصیه‌های مۆکد معصومین (ع) است. امام علی (ع) می‌فرمایند: (حُسنُ الخُلقِ أحدُ العَطائین.) (7) «خوش‌خویی یکی از دو دهش است.»

از این اصل می‌توان به عنوان جانشین بسیاری از کمبودها و محدودیت‌ها بهره‌برداری نمود، چنانچه پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:

«وسعت ثروت شما به همه‌ی مردم نمی‌رسد، پس با (توسعه‌ی) اخلاق خود، همه را خرسند کنید.»(8)

11. اصل تغافل و نادیده انگاری

اخلاق کریمانه بر محور نادیده‌انگاری و تغافل استوار شده است. رعایت این اصل، زندگی را ستودنی و تحسین‌برانگیز می‌کند، لذا امیرالمۆمنین (ع) فرمودند: (مَن لَم یَتغافَل و لا یَغُضُّ عَن کثیرٍ مِنَ الأمور تَنَغَّضَت عِیشُتُه.) (9)

«هر کس در بسیاری از امور چشم‌پوشی نکند، زندگی‌اش ناگوار شود.»

12. اصل هنر استراحت (خانه، ایستگاه استراحت)

قانون اختصاص فرصتی برای استراحت در خلال فعالیت‌ها و مشغله‌های زندگی، در حکم روغن کاری کردن چرخ‌های زندگی است. ایجاد محیطی آرام و متنوع و بهره‌بردن از لذت‌های حلال الهی، توان جمعی خانواده را برای تلاش و رشد هر چه بیشتر، فزونی می‌بخشد.

13. اصل میهمان پذیری

رسول خدا (ص) فرمودند: (زکاهُ الدَّارِ بیتُ الضِّیافَهِ.) (10) «زکات خانه، مهمانخانه است.»

داشتن روحیه مهرورزی به دیگران در قالب میهمانی دادن، علاوه بر تقویت ارتباطات عاطفی، برکت‌زایی در زندگی، توسعه رزق و… از مهم‌ترین عوامل شادی آفرین در زندگی به شمار می‌رود.

14. اصل سخاوتمندی

حضرت رضا (ع) فرمودند: (یَنبَغی للرَّجُلِ أن یُوَسِّعَ عَلی عِیالِه لِئَلاَّ یَتَمنَّوا مَوتَهُ.) (11) «سزاوار است که مرد بر عیالش توسعه بدهد تا آرزوی مرگ او را نکنند.»

جریان زندگی برای روان ماندن، به سخاوتمندی و دست و دل بازی به موقع نیازمند است و ایجاد رفاه برای همسر و فرزندان، از جمله فضائل مهم اخلاقی است که یک مرد به عنوان مدیر خانواده باید برای عینیت بخشیدن به آن تلاش نماید.

15. اصل معنویت گرایی

قرآن کریم در ستایش خانه‌های اهل بیت (ع) می‌فرماید: (فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُه. (12) [(نور هدایت) در خانه‌هایی است که خداوند اذن داده رفعت یابند و نام او در آن‌ها ذکر شود.]

سحرخیزی، ذکر لسانی و قلبی، دوستی نماز، تلاوت قرآن، انس با مناجات‌ها و اشعار معنویت‌آفرین، یاد خوبان عالم قدس و ارتباط قلبی با حضرات معصومین (ع)، از موهبت‌های آسمانی و از نشانه‌های خانه‌های سبز است، که برای نورانی کردن فضای یک خانواده و تبدیل آن به یک خانه‌ی الهی، تقید به این موارد، لازم می‌باشد.

16. اصل پاکی

قرآن در توصیف اهل بیت (ع) می‌فرماید: (إِنَّمَا یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً.) (13)

«همانا خدا اراده کرده است که هرگونه رجس و پلیدی را از شما اهل بیت دور سازد و شما را پاک و مطهر گرداند.»

انسان‌های پاک، پاکیزگی و پاکی معنوی را دوست دارند و پاکی را ترویج می‌کنند. پاکی چشم، گوش، دل، رزق، محیط زندگی، پاکی از خطا و گناه، خانه را به بهشتی دنیایی تبدیل می‌کند و مهم‌ترین ثمره آن، تربیت فرزندان پاک و با ایمان است.

17. اصل نامه‌نگاری و مکاتبه

گاهی به خاطر وجود محدودیت‌های مکانی، مالی و یا حیا و خجالت، قلم، بهترین و حتی گاهی تنهاترین وسیله‌ی برقراری ارتباط بین اعضای یک خانواده است. امیرالمۆمنین (ع) در نامه‌ای نسبتاً طولانی (14)، پر احساس و عمیق، مجموعه‌ای از مطالبات تربیتی خود را به فرزندانشان از طریق نامه‌نگاری ابراز داشته‌اند که مطالعه و تفکر آن برای خانواده‌ها بسیار سودمند است.

18. اصل تشکر و قدرشناسی

قرآن کریم می‌فرماید: (أنِ اشکُرلی و لِوالِدَیکِ…) (15) «شکرگزار من و پدر و مادرت باش.»

حاکمیت فرهنگ تشکر و قدردانی از یکدیگر و واکنش مثبت در برابر زحمات و ابراز عواطف دیگران، یکی از اصول مهم مدیریت خانواده است که از یک سو به افزایش مهرورزی‌ها و محبت‌ها بین اعضای یک خانواده کمک می‌کند و از سویی دیگر، به تربیت نسلی شاکر در برابر نعمت‌های الهی منجر می‌شود.

19. اصل شناخت روانشناسی زن و مرد

زن برای زن بودن و مرد برای مرد بودن به صفات و حالاتی نیازمند می‌باشند، شناخت این خصلت‌ها و روحیات و روان‌شناسی زن و مرد، هم کمک شایانی در مدیریت بهینه و با کفایت زندگی و خانواده می‌کند و هم سبب افزایش درک متقابل و کاهش اختلافات بین اعضای خانواده می‌شود.

20. اصل هدیه دادن (باز کردن پنجره‌های شادی به زندگی)

رسول خدا (ص) فرمودند: (تهادُّوا تُحابّوا، تَهادُّوا فانَّها تَذهبُ بِالضَّغائنِ.) (16) «به یکدیگر هدیه دهید تا یکدیگر را دوست بدارید، به یکدیگر هدیه دهید تا زنگارهای کینه از قلب‌هایتان برده شود.»

هدیه، یکی از تکنیک‌های ارزان، آسان ولی مۆثر برای فعال نگه داشتن عواطف بین افراد در بستر زندگی بوده و علاوه بر تعمیق احساسات و زدودن کدورت‌ها، مانع فرسایشی‌شدن روند زندگی می‌شود.

21. اصل استراتژی ارتباط فعال و همه جانبه

از محوری‌ترین و بلکه اساسی‌ترین ارکان نظام خانواده، وجود ارتباط سالم، فراگیر و پویا بین زن و شوهر و ارتباط بین هر یک از پدر و مادر با فرزندان است؛ به عنوان نمونه، ارتباطات لازم در یک خانواده سه نفره بدین قرار است:

* ارتباط زن با شوهر

* ارتباط شوهر با زن

* ارتباط مادر با فرزند

* ارتباط پدر با فرزند

* ارتباط فرزند با پدر

* ارتباط فرزند با مادر

22. اصل خدمت در خانه

بسیاری از پاداش‌ها و موهبت‌های زندگی با میزان خدمت شما به خانواده خود، رابطه مستقیم دارد، یعنی هرچه برای بهبود زندگی خانوادگی خود تلاش و خدمت کنید، توانایی‌ها و موفقیت‌های خود را افزایش داده‌اید.

رسول خدا (ص) فرمودند: (لا یَخدُمُ العیالَ الاّ صدیقٌ أو شهیدٌ أو رجلُ یریدُ اللهُ به خیرَ الدُّنیا و الآخره.) (17) «به همسر (و فرزندان) خود خدمت نکند مگر صدیق یا شهید یا مردی که خداوند، خیر دنیا و آخرت او را بخواهد.»

23. اصل آشنایی با سرنوشت

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: (مَن أصبَحَ عَلَی الدُّنیا حَزیناً فَقَد أصبَحَ لِقَضاءِ اللهِ ساخِطاً.) (18) «هر که برای دنیا اندوه خورد، از قضای الهی ناخشنود است.»

بسیاری از مشکلات یک خانواده به مسائل اقتصادی و سرنوشت خدادادی آنان مربوط می‌شود. خداوند متعال برای هر فرد و هر خانواده، سرنوشتی مقدر کرده که البته برای آنان خیر محض است، هر چند باور آن برای برخی دشوار باشد.

شناخت تقدیرات الهی و راضی بودن به آنان و شناخت اشتباهات و مشکلاتی که منشأ آن، خود انسان است و نه تقدیر الهی، و تلاش برای رفع آن‌ها و تفکیک این دو مقوله از یکدیگر، سبب رضایتمندی افراد یک خانواده از داده‌های الهی و قبول سرنوشت خدادادی آن‌ها می‌شود.

ادامه دارد…

پی‌نوشت‌ها:

1.امام صادق (ع) در تعریف اخلاقیات والا فرمودند: (إنَّ الله عزَو جلّ خَصَّ رُسُلُه بِمُکارم الأخلاقِ فَامتَحِنوا أنفُسَکُم فَإن کانَت فیکُم فَاحمَدوا اللهَ وَاعلَمُوا أنَّ ذلک مِن خیرٍ و إن لا تَکُن فیکُم فَاسألُوا اللهَ وَ ارغَبوا إلیه فیها، قال فَذَکَرَها عَشرَهً: الیقینَ و القناعَهَ و الصَّبرَ والشُّکرَ و الحِلمَ و حُسنَ الخُلقِ و السَّخاءَ و الغَیرَه و الشُّجاعَه و المُرُوءَه.) (الکافی، ج 2، ص 56)

«همانا خداوند عزوجل، پیغمبرانش را به مکارم اخلاق اختصاص داد، پس خود را بیازمایید، اگر چنانچه در وجود شما هم بود، خدا را سپاس گویید و بدانید که بودن آن‌ها در شما خیر شماست و اگر در شما نبود از خدا بخواهید و نسبت به آن‌ها رغبت جویید؛ سپس آن‌ها را ده چیز شمرد: یقین، قناعت، صبر، شکر و خویشتن‌داری، خلق نیکو، سخاوت و غیرت و شجاعت و مروت.»

2. غررالحکم، ص 413.

3. تغابن/ 14.

4. غررالحکم، ص 354

5. میزان الحکمه، ح 7365

6. غررالحکم، ص 90.

7. میزان‌الحکمه، ح 5501.

8. نهج‌الفصاحه، ح 175.

9. میزان‌الحکمه، ح 15220.

10. نهج‌الفصاحه، ح 1357.

11. وسائل‌الشیعه، ج 15، ص 290.

12. نور/ 36.

13. احزاب/ 33.

14. نامه 31 نهج‌البلاغه

15. لقمان / 14

16. میزان الحکمه، ح 21172.

17. همان، ح 7881.

منبع: نیلی پور، مهدی؛ (1388)، خانواده مهدوی، اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ سوم