طبق برخي نظريات، رسانه در عصر حاضر با ايفاي كاركردهاي متعدد عملاً وارد قلمرو استحفاظي دين شده و بسياري از آنچه در گذشته، اديان متكفل تأمين آن بودند، اينك خواسته يا ناخواسته به رسانه محول شده است. به بيان هورسفيلد:

رسانه‏ ها در مقام عوامل ايجاد تحول، به عرضه منبعي جايگزين براي اطلاعات و احساسات ديني، ارشاد اخلاقي، آيين‏ها و گردهمايي‏ها، نه تنها براي جمعيتي عظيم، كه حتي براي اعضاي نهادهاي ديني خود مي‏پردازند. سازمان‏هاي مذهبي شايد ديگر حتي براي اعضاي خود تنها منبع اطلاعات، حقيقت و رفتار ديني نباشند.1

از اين‏رو، برخي كاركردهاي انحصاري اديان همچون تلاش مستمر در جهت سامان‏دهي به نظام اعتقادي و جهان‏بيني افراد و اعطاي تصويري واقع‏بينانه از جهان ماوراء، اينك تا حد زياد به رسانه‏ها محول شده است. آنها باور مي‏سازند، نگرش مي‏دهند، در باورها دخل و تصرف مي‏كنند، اقناع مي‏سازند، آرمان مي‏دهند، قدسيت مي‏بخشند، قدسيت‏زدايي مي‏كنند و خلاصه، همه يا بخش قابل توجهي از كاركردهاي نهادهاي ديني گذشته را عهده‏دار شده‏اند. بدين ترتيب، مخاطب رسانه‏ها، عملاً نياز كمتري به مراجعه و بهره‏گيري از نهادهاي ديني احساس مي‏كند. كاركرد ديگر نهادهاي ديني ارتباط دادن انسان با عوامل غيبي، سامان دادن به تجربيات قدسي و تشريع احكام و دستورالعمل‏هاي خاص براي تداوم و تقويت اين تجربيات بوده است. رسانه‏ها در اين حوزه نيز به رقابت با دين پرداخته‏اند. تجربيات گوناگون ادراكي، احساسي، عاطفي و زيباشناختي ناشي از ارتباط با محصولات و برنامه‏هاي رسانه‏اي، اعم از مكتوب و الكترونيك، بسياري از رخنه‏هاي معنوي و روحي انسان معاصر را هرچند به صورت بدلي پر كرده‏اند.

اگر دين در گذشته عاملي براي فراروي از مسائل دنيوي و روزمره و پرداختن به امور روحي و معنوي به شمار مي‏رفت، اينك رسانه‏ها مايل به ايفاي چنين نقشي هستند. البته، اين نياز در جامعه نوين به دلايل گوناگوني تضعيف شده و در مواردي نيز تغيير شكل يافته است. اما در تأمين همين نياز اندك نيز رسانه‏ها بيش از نهادهاي ديني فعالند. اين جايگزيني نيز از ديد برخي علتي دارد: مشكل نهادهاي ديني در دنياي معاصر آن است كه عمدتا به صورت آيين‏هاي ديني عمل مي‏كنند و آيين عمدتا متكي بر عادت است و طراوت و تازگي آن بسيار اندك است. در مقابل، رسانه‏ها هر روز فرم و محتواي خويش را تغيير مي‏دهند و نياز به طراوت ظرف و ظروف مورد احتياج انسان را پاسخ مي‏گويند. دين آييني حتي از جوهريت دين، كه معنويت فردي و رابطه با طراوت و معنادار با امر مقدس باشد تهي است و نمي‏تواند با طراوت عرضه شده از سوي نهادهاي رقيب رقابت كند. اين‏گونه نظرسنجي‏ها و آمارها موجب مي‏شوند كه دين‏داران و روحانيان توجه بيشتري به رسانه‏ها مبذول دارند. كليساي الكترونيك تا حدّي نتيجه عكس‏العمل به همين واقعيات بوده است. بسياري از محققان نيز به اين نكته تصريح كرده‏اند كه در حال حاضر، شكاف ميان گرايش سنّتي به ماوراءالطبيعه، كه ايمان در چارچوب آن شكل مي‏گيرد، و مقولات تازه زندگي در حال افزايش بوده و شيوه‏هاي تازه پاسخ به نيازهاي ماوراءالطبيعي اين شكاف را كمتر مي‏كنند. براي مثال، تجربه يك فيلم كه دنيايي آرماني در جهان امروزين خلق مي‏كنند، بسيار بيشتر از حضور در اماكن مذهبي مي‏تواند براي افراد نسل تازه دلچسب باشد.2

به بيان ديگر، رسالتي كه رسانه‏ها براي خود قايلند تا حدي با رسالت تعريف شده اديان دست‏كم در شكل و ظاهر همسويي و همخواني دارد. رسانه‏ها عموم توده‏ها را مورد خطاب قرار مي‏دهند، باور و اعتقاد مي‏سازند، ارزش و آرمان خلق مي‏كنند، الگو و معيار به دست مي‏دهند، سبك و شيوه زندگي توليد مي‏كنند، اطلاعات و آگاهي مي‏دهند، تعليم و تربيت مي‏كنند، تذكار و هشدار مي‏دهند، ارشاد و راهنمايي مي‏كنند، شور و نشاط مي‏آفرينند، احساس و عاطفه برمي‏انگيزانند، ترس و دلهره ايجاد مي‏كنند، آرامش و تسكين مي‏دهند، تحريك و تحريص مي‏كنند، مناسك و آيين مي‏سازند، نماد خلق مي‏كنند، در واقعيت و جان آدميان متناسب با خواست خود تغيير ايجاد مي‏كنند. برخي انديشمندان با تأكيد بر مناسك‏سازي به عنوان يكي از كانون‏هاي تلاقي دين و رسانه بر اين باورند كه استفاده از رسانه‏ها در تصورات هستي‏شناختي انسان ريشه دارد. از اين‏رو، رسانه‏ها در زندگي روزمره آدميان نقش شبه ديني ايفا مي‏كنند. مقوله مناسك بايد اين چشم‏انداز وسيع را مورد نظر قرار دهد. معناسازي ملازم با رويه و رفتار رسانه‏ها، داراي ابعاد جوهري، هستي‏شناختي‏واصيل‏است… برخي از جنبه‏هاي اجتماعي و فرهنگي نوين، رسانه‏ها، نمادها، تمثيل‏ها، ارزش‏هاوكاركردهاي‏رسانه‏راآكنده‏ازمضامين‏ديني‏مي‏كند.3

مصداق ديگر جايگزيني رسانه، نقشي است كه رسانه در رازآلود كردن پديده‏ها يا به تعبير برخي جامعه‏شناسان، افسون‏سازي ايفا مي‏كند؛ نقشي كه همواره از كاركردهاي انحصاري دين شمرده مي‏شد.

مذهب پروتستان اين نكته را خوب فهميده كه رسانه‏ها وسيله‏اي براي افسون‏آميز كردن مجدّد جهان هستند. رسانه‏ها ابزار تبديل زندگي روزمره مردم به افسون هستند. به اعتقاد روشن‏فكران، افسون و راز اندكي در جهان باقي خواهد ماند، اما در نظر اكثريت عظيمي از مردم، رسانه‏ها، به واسطه ملودرام‏ها، سيستم ستاره‏سازي و امكان پخش بازي‏هاي المپيك و شورانگيزي ورزش‏هايي كه در آن دو حريف قوي با هم به رقابت مي‏پردازند و نيز امكان تماشاي احياي دوباره مراسم مذهبي از تلويزيون، رازآميز، افسون‏بار و هيجان‏انگيز مي‏شوند.4

يكي ديگر از كاركردهاي ظاهرا مشابه و جايگزين‏پذير دين و رسانه، نقش مهم و مشترك آنها در ايجاد همبستگي و حفظ انسجام گروهي است. معتقدان به يك دين به لحاظ التزامات اعتقادي و عملي و الگوهاي زيستي وضعيتي نسبتا مشابه دارند و از مناسك، آيين‏ها، قواعد رفتاري و شيوه‏هاي عملي معيني تبعيت مي‏كنند. اين اشتراك زيرساختي به طور طبيعي، يكپارچگي، انسجام و همبستگي ميان آنها را موجب مي‏گردد. رسانه نيز در عملكردي مشابه سعي دارد با ارائه مستمر پيام‏هاي يك‏سنخ، براي انبوه مخاطبان پراكنده و داراي ويژگي‏هاي شخصيتي، فرهنگي و اجتماعي گوناگون، آنها را به تدريج در باورها، ارزش‏ها، نگرش‏ها، رفتارها، نمادها، ترجيحات و… به هم نزديك ساخته و زمينه يكپارچگي، انسجام و همبستگي ميان آنها را فراهم سازد. برخي نويسندگان اين اشتراك كاركردي را به آنچه در منطق اديان به نام «هدايت» از آن ياد مي‏شود، نيز تعميم داده‏اند: به بيان ديگر، «همان‏گونه كه هدف دين هدايت مردم است، رسانه‏ها نيز به دنبال هدايت مخاطب هستند، اگرچه مصاديق هدايت در اين دو متفاوت است.»5

برخي نيز اين جايگزيني را بيشتر از خوي توسعه‏طلب فرهنگ سكولار و تلاش در جهت ايفاي نقش‏هاي انحصاري دين در فراغ حضور جدي آن از يك‏سو، و نياز ضروري و مبرم انسان معاصر به معنويت ديني مي‏دانند:

فرهنگ سكولار حاكم بر جهان صنعتي كه حاكميت بيشتر رسانه‏ها را نيز در اختيار دارد، براي بقاي خود، نيازمند جايگزين‏هايي براي دين است و به ناچار خود را در قالب‏هاي شبه‏ديني درمي‏آورد؛ زيرا گرايش‏هاي فطري بشر به سمت امور ديني، چنين نيازي را آفريده است. رسانه‏ها به امور نامقدس، تقدّس مي‏بخشند و امر قدسي مجازي و ساختگي درست مي‏كنند. افراد، اماكن، روزها، شعائر و مناسك مقدس جديدي به مردم عرضه مي‏شود. تلويزيون نيز با نمايش‏هايي كه بر پا مي‏كند، امور ماورايي جديدي را مي‏شناساند تا خلأ معنويت ناشي از غيبت دين حقيقي را بپوشاند. در سال‏هاي اخير، فيلم‏هايي با مضامين جادوگري، درنورديدن زمان و مكان، عرفان‏هاي پوشالي جديد، انجام عمليات جنگي شگفت همچون پرواز بر هوا و راه رفتن بر آب و ناميراشدن قهرمان يا ضد قهرمان، اسطوره‏سازي از علم و فناوري، و اغراق در توانايي‏هاي آن، كمك گرفتن از نيروهاي عجيب و غريب يا داروهاي خاص و… ساخته شده‏اند تا خلأ قداست حقيقي را پر كنند؛ زيرا جهان مجازي تلويزيون، بايد تا حد امكان چنان شباهتي به جهان واقعي داشته باشد كه بتواند اعضاي خود را حفظ كند و آنها را از رجوع به جهان بيرون از خود نگاه دارد.6

به هر حال، ترديدي نيست كه دين و رسانه نه تقابل، كه در عرصه‏ها و حيطه‏هاي گسترده‏اي با يكديگر تعامل داشته و در مواردي نيز به زعم برخي، رسانه نقش جايگزين ايفامي‏كند. اين همكاري در برخي قلمروها وضوح بيشتري دارد. براي مثال، وجود فيلم‏هايي كه به مضامين ديني پرداخته‏اند، نشانه استفاده از رسانه سينما براي انتقال ارزش‏ها، اعتقادات، سلوك و رفتارهاي ديني از يك‏سو، و بهره‏برداري نمايشي از روايات ديني يا عناصر دراماتيك در روايات ديني از سوي ديگر است. دين‏داران يا كساني كه براي مخاطبان ديني خوراك فرهنگي تهيه مي‏كنند، از رسانه سينما به دليل جذابيت‏هايش براي انتقال ايده‏ها و آراي خويش بسيار بهره گرفته‏اند. بسيارند سازمان‏ها و مراكز ديني كه به تهيه فيلم‏هاي آموزشي، مستند و داستاني ديني اقدام كرده و اين فيلم‏ها را از طريق تلويزيون، ويدئو، سينما، و اخيرا بزرگراه‏هاي اطلاعاتي، به مخاطبان عرضه كرده‏اند. عنصر واسطه يا (رسانه) به مفهوم دقيق كلمه در اينجا فيلم (سينمايي يا تلويزيوني) است كه پخش عمومي يا خصوصي شده و نمايش داده مي‏شود.7

ترديدي نيست كه ادعاي جايگزيني رسانه از دين بر ديدگاه كاركردگرايانه و تقليلي مبتني است؛ ديدگاهي كه با عطف توجه به برخي كاركردها و آثار روان‏شناختي يا جامعه‏شناختي دين، از ملاحظه خاستگاه، ذات، پيام، منطق، آرمان و اهداف دين صرف‏نظر كرده و رسالت اجتماعي و تاريخي دين را به ايفاي برخي نقش‏هاي محدود و بعضا جايگزين‏پذير منحصر كرده است. در همين برآورد نيز به همه كاركردهاي آشكار و پنهان دين توجه نشده است. اشتراك دين و رسانه در برخي كاركردها نيز لزوما به معناي همساني كامل آنها در اين خصوص نيست.


1ـ پيتر جى هوسفيلد، «تحول دين در عصر همگرايى رسانه‏اى» در: بازانديشى درباره رسانه، دين و فرهنگ، 1385، ص 222.
2ـ مجيد محمّدى، دين و ارتباطات، ص 173.
3ـ استوارت ام هوور و نات لاندباى، طرح موضوع، در: بازانديشى درباره رسانه، دين و فرهنگ، ص 16.
4ـ جيزس مارتين باربرو، رسانه‏هاى گروهى به مثابه جايگاه مقدس‏سازى دوباره فرهنگ‏هاى معاصر در: بازانديشى درباره رسانه، دين و فرهنگ، ص 146.
5ـ اعظم راودراد، تعامل دين و رسانه، در: دين و رسانه، 1386، ص 207.
6ـ هادى صادقى، جهان مجازى تلويزيون، در: مجموعه مقالات همايش سراسرى رسانه تلويزيون و سكولاريسم، 1386، ص 69.
7ـ مجيد محمدى، دين و ارتباطات، ص 269.