پیوند: http://www.ido.ir/news/?id=2298

خانواده نخستین گروه کوچک محلی است که افراد در آن به دنیا میآیند، در آن زندگی میکنند، مؤثرترین سالهای زندگی خود را در آن به سر برده و از طریق آن با اجتماع ارتباط برقرار میکنند. در خانواده روابط صمیمی و وظایف متقابل آموخته می‌شود. مردان و زنان برای کسب رضایت از زندگی خصوصی خود و خشنودی از تجارب شخصی، به خانه و خانواده نیاز دارند و هیچ چیز دیگری نمی تواند جای خانواده را برای آنان بگیرد. در خانواده است که نیازهای اساسی هم چون، محبت و ارضاء احساسات تأمین شده و ارتباطات مناسب زندگی، شکل می گیرد. بنابر این خانواده، مرحلۀ اساسی از آغاز حیات اجتماعی کودک و ادامه حیات انسانی بزرگسالان است.
خانواده مانند یک سیستم است و در عین حال که یک سیستم است، خود زیر سیستم یک نظام اجتماعی هم است و تحت تأثیر مسائل مختلف جامعه، مسائل اجتماعی - اقتصادی و ارتباطات و سایر مسائل قرار دارد. امروزه خانواده‌ها با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند که برخلاف توانایی و حتی آمادگی آن است. این مشکلات می تواند اثرات مخربی بر روی بهداشت روانی خانواده‌ها داشته باشد. سلامت روان یک از مهمترین عوامل در ارتقاء و تکامل انسانها محسوب می‌شود.
قابل اذعان است که اسلام برنامه سالم سازی است. بنابر این بدیهی است که همه قوانین، مقررات و برنامه های اسلام، راه را برای آرامش خاطر و سلامت روان انسان و تحقق خلیفه الله بودن او، هموار و آماده می سازد.

معیارهای سلامت در نظام خانواده
۱- تفاهم و توافق در زندگی مشترک
منظور از تفاهم و توافق درک و فهم مشترک است. اگر بتوانیم، خود را در نقطه نظر همسرمان قرار دهیم، به شکلی که نحوۀ فکر و دیدگاه او را نسبت به مسائل درک کنیم. اینجاست که به مرز تفاهم با همسر خود رسیده‌ایم. در این موقعیت رابطه درست به مفهوم واقع بر زندگی‌مان چتر می گستراند. موقعیتهایی که تفاهم به‌عنوان یک عامل تعادل بخش حضور پیدا می‌کند. در دو شکل می تواند شکل بگیرد. تفاهم در خلوت و تفاهم در جلوت (حضور دیگران). آنچه که در خلوت زندگی و فرصتهای شخصی برای زوجین فراهم می‌شود. حائز اهمیت اساسی است. زن و شوهر، باید برای لحظه‌هایی که دور از هیاهوی زندگی، در کنار هم هستند، توجهی خاص قائل شوند و این لحظه‌ها را برای هم و باهم باشند. تفاهمی که زاییده چنین فرصتی باشد، رشد نموده و در حضور دیگران به بار می نشیند. مبنای تفاهم در خلوت و در حضور یکدیگر، احساس ارزشی است که هر یک برای شخصیت مقابل، قائل است. با این زمینه مناسب زوجین، فرصت می یابند که در حضور دیگران تفاهم خود را حفظ نموده و حتی با جدیت خاصی حریم یکدیگر را مراعات نمایند.(خانواده متعادل، ص ۶۳) عواملی مانند شنونده خوب بودن، دوری از عیب جویی و سرزنش، دوری از لج و لج بازی، فروتنی، دوری کردن از خودخواهی و تکبر، موجب دستیابی زوجین به تفاهم می شوند.

۲- احترام و تکریم
متغیرهای احترام و ادب از جهات مختلف حائز اهمیت است. نظریه پردازان بزرگ مانند مزلو، راجرز، راترو و نظایر آنها نیاز به احترام را از مهمترین نیازهای روانی انسان شمرده‌اند و احترام متقابل زن و شوهر از ضوابط و نکات مهمی است که رعایت آن سبب تحکیم در روابط زناشویی می‌گردد. تحقیقات نشان داده‌اند همسرانی که توانسته‌اند پس از سالها، علاقه و احترام بین خود و همسرشان را حفظ نمایند از آرامش روانی بیشتری برخوردار بوده‌اند. وجود احترام بین زن و مرد یکی از وسائل مرموزی است که زن از ابتدا برای حفظ مقام و موقعیت خود در برابر مرد، از آن استفاده می‌کند. اسلام تأکید کرده است که زن هر اندازه متین‌تر و باوقارتر حرکت کند و خودرا در معرض نمایش و تماس و شناسایی قرار ندهد.، بر احترامش افزوده می‌شود.(حقوق زن، ص ۱۹۱) بدیهی است که هر انسانی به شخصیت خویش علاقه‌مند بوده و تمایل دارد که دیگران نیز به وی احترام بگذارند؛ در نظام خانواده این حرمت و احترام گذاشتن متقابل می باشد. در سیره معصومین(ع) می بینیم که حضرت زهرا(س) بسان یک بانوی نو اندیش و با ایمان، بلکه بهتر و بیشتر، پیشوای راستین خویش را احترام می کرد و در برابر او سراپاگوش و هوش و عشق و انتخاب بود، و نسبت به آن حضرت آن گونه که شایسته بود، شناخت داشت و آن گونه که می بایست از او قدرشناسی می‌نمود. از سوی دیگر علی(ع) نیز حضرت زهرا(س) را به همین شکل احترام می‌نمود؛ ایشان می فرمایند: به خدا سوگند که در زندگی مشترک، هرگز به فاطمه(س) خشم نگرفت و او را به کاری وادار نساختم تا آن حضرت جهان را بدرود گفت و مرا به درد فراق خود گرفتار ساخت. او نیز به من هرگز خشم نگرته و در هیچ کاری با من ناهمسازی نکرد. او به گونه ای بود که هر گاه به او می نگریستم اندوه دل زدوده میشد.(نسیم بهشت، سعیده کرمی ص ۱۲۲)
میزان عقل و ادب انسان موجب بزرگی و بالا رفتن شخصیت او می‌شود. علی(ع) می فرماید: «کسی که بی ادبی او، موجب پستی و خواری او شده باشد، شرافت حسب و نسب او را بالا نمی برد. کسی که به جهت بی ادبی در جامعه خوار و ذلیل شده و در چشم مردم، ارزش و بهایی ندارد؛ هیچ‌گاه با شرافت خانوادگی و نسب ترقی نمی کند. چرا که قبل از حسب و نسب، حسن ادب اهمیت دارد. و انسانی که بی ادب و جسور است اگر بهترین فامیل و خانواده بیشترین اموال را داشته باشد، باز هم پست و بی ادب است.(راه رستگاری، ص ۱۳۶)

۳- عفو و گذشت
عفو در معنای واقعی و اسلامی آن گذشتن و عفو از حق شخصی است البته در جایی که منجر به خسارت دشمن نشود.(چشمههای معرفت، ص ۷۷) بیشترین سفارش اسلام در مورد مسائل خانوادگی، در زمینه گذشت و اغماض هر یک از زن و شوهر در لغزشها، کج خلقی‌ها و اشتباهات یکدیگر است؛ زیرا زن و شوهر دو انسانی هستند که همانند همه انسانهای دیگر، روحیات و ظرز تفکرهای دوگانه دارند. آنها مدعی‌اند ما در همه موارد یک طرز تفکر داریم و در همه مسائل موافق و هماهنگ هستیم، شاید هنوز زمینه و موقعیت برایشان پیش نیامده است که خصلتهای واقعی همدیگر را بشناسند، ضمن آن که اگر زن و شوهری با روحیه مشترک پیدا شوند، باز هم هیچ کدام از اشتباه و خطا و عصبانیت مصونیت ندارد. از اینجاست که اهمیت گذشت و تأثیر آن در تداوم روابط سالم آشکار می‌شود. (بهداشت روانی ازدواج و همسرداری، ص ۲۰۱) امام سجاد(ع) در مورد حق زن بر شوهر می فرماید: حق همسر تو این است که بدانی خداوند او را برای آسایش و آرامش، و پرستار تو قرار داده است و بدانی که او نعمت خداست و هر یک از شما به سبب همسرش خدای را شکر و سپاس گوید و با نعمت خدا مهربانی و نیک رفتاری و مدارا کند. و شایسته است او را گرامی بداری و با وی به نرمی رفتار کنی و اگر چه حق تو بر او بیشتر و واجب‌تر است و اطاعت تو بر او لازم است تا جایی که معصیت خدا محسوب نشود، ولی او هم بر تو حق مهربانی و رحمت دارد.(تحف العقول، ص ۴۵۸)

پیامبر اکرم(ص) جمله‌ای حکیمانه و زیبا می فرماید: آیا شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی نکنم؟ پیوستن با کسی که از تو بریده و بخشش به کسی تو را محروم ساخته و گذشتن از کسی که به تو ستم کرده است.(اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۷)

وجود عفو و گذشت به یقین کانون خانواده را گرم نگاه می دارد، عشق و محبت را سر زنده می‌کند و اختلاف و مشاجرات را به پایان می برد. عفو و گذشت نشانه حُسن نیت و خوش بینی به زندگی است. عفو و اغماض به طور قطع، در عواطف دو طرف اثر خوبی می بخشد و در طرز تفکر و شیوه عمل آنها تحول ایجاد خواهد کرد. چه بسیار تیرگی‌ها که در پرتو این صفت از میان برخاسته و جای خود را به صفا و صمیمیت خواهد داد.

۴- تقسیم کار میان زن و شوهر
بر اساس فطرت و قابلیتهای وجود زن و مرد، کارهای آنان با همدیگر متفاوت است. برخی از کارها را باید مردان انجام دهند، زیرا زنان در آن محدوده به مشقت و آزاد جسمی و روحی دچار خواهند شد؛ چنان که قضاوت، مرجعیت، امامت و مسائل حساس حکومتی را خداوند متعال طبق تواناییهای شخصیتی به مردان سپرده است. به همین جهت، در میان پیامبران و امامان معصوم(ع)، بانوان، حتی شایسته ترین آنان نیز دیده نمی شوند و در مقابل، امور ظریف و حساس همچون پرورش فرزند، خانه داری و رسیدگی به آراستگی منزل و اموری که به نحوی به مسائل ویژه زنان مرتبط می‌شود، بر عهده بانوان قرار دارد.(خانواده سالم در پرتو اسلام، عبدالکریم پاک نیا)
تعیین حدود مسئولیت افراد در خانواده از عوامل شادابی و تکامل خانواده بشمار می رود. با تقسیم کار، عدالت اجتماعی در محیط کوچک خانواده سعادت می آفریند و زن را از دخالت در اموری که سزاوار نیست، باز می دارد. در زمینه حدود اختیار و مسئولیت زن و شوهر با نظر به سیره معصومین(ع)، نقل است که حضرت علی(ع) و فاطمه(س) به خدمت رسول خدا (ص) رسیدند و از ایشان، تقاضای تقسیم کار و خدمات منزل را کردند. پیامبر(ص) این گونه فرمودند: کارهای داخل منزل در اختیار و مسئولیت فاطمه (س) و کارهای خارج از منزل مربوط به حضرت علی(ع) باشد. وقتی از نزد حضرت بیرون آمدند، فاطمه(ع) در رابطه با داوری پیامبر(ص) این گونه فرمود: جز خدا کسی نمی داند که چقدر از تقسیم حکیمانه رسول خدا (ص) خوشحال شدم، از اینکه پیامبر خدا (ص) معاشرت و رو برو شدن با مردان را از عهده من برداشت.(قرب الاسناد، ص ۲۵)

در مکتب اهل بیت(ع) خدمت زن در خانه در رابطه با همسرش چنان حائز اهمیت است که امام باقر(ع) می فرماید: هر زنی که با شربت آبی شوهرش را سیراب کند، این عمل او بهتر از یک سال عبادت است که روزهایش را روزه برداد و شبهایش را به نماز ایستد.(ارشاد القلوب، ص ۱۷۵)

۵- حُسن معاشرت
زن و مرد مسلمان همواره در زندگی مشترک خود باید بکوشند تا با معاشرت نیکو، خوشرویی و خوشگویی و مصالحه و مدارا رفتار کرده، ناملایمات و سختی‌های خانواده را تحمل کنند. نوع گفتار و رفتار در روابط زناشویی باید طوری باشد که طرف مقابل را جذب و بذر محبت را در دل او شکوفا کند. چهره در هم کشیدن، ترشرویی کردن و پیوسته دم از مشکلات و رنجهای خانوادگی زدن، شیوه زنان و شوهران مسلمان نیست. آنان در معاشرت خود گشاده‌رو، متبسم، صبور و مقاوم هستند.(خانواده سالم در پرتو اسلام، ص ۴۱)

اولین هدیه‌ای که انسان می تواند به هنگام ملاقات، به دیگران عطا کند، خوشرویی و برخورد مناسب است. در عین حال این صفت خوب از آسان‌ترین سخاوت‌هاست. به این معنی که، در برخورد اولیه با اشخاص، اولین و بهترین هدیه از جانب انسان، خوشرویی است. حضرت زهرا(س) می فرماید: «بهترین شما کسی است که در برخورد با مردم نرم‌تر و مهربانتر است و ارزشمندترین مردم کسی است که با همسرشان مهربان و بخشنده‌اند.(فرهنگ سخنان حضرت فاطمه(س)، ص ۱۵۷)

هر انسانی که بخواهد خیر و فایده‌ای داشته باشد، بهتر است اول خود را ملزم به خوشرویی نماید تا اجرش محفوظ بماند و طرف مقابل او، به جای کدورت و گرفتگی باشیرین کامی و خوشحالی و بخشش و انفاق را دریافت نماید.(راه رستگاری، ص ۱۲۱)

حُسن معاشرت در خانواده، در دو محدودۀ مرزهای حقوقی و دستور العمل‌های اخلاقی تعیین می‌شود. تعبیر حُسن معاشرت که به‌عنوان یک وظیفه برای شوهر و یک حق برای زن مطرح می‌شود و عامل تحکیم زندگی خانوادگی است، اگر به خوبی باز شود، نشان دهندۀ تمام آن اموری است که مرد در برابر زن باید انجام دهد. در نفقه همۀ نیازمندیهای جسمی زن باید تأمین شود و در حُسن معاشرت همۀ نیازمندیهای روحی او.(خانواده در قرآن، ص ۱۷۴)

لوازم حُسن معاشرت را به دقت نمی توان معین کرد، زیرا عادات و رسوم اجتماعی و درجۀ تمدن و اخلاق مذهبی در میان هر قوم، مفهوم خاصی از حُسن معاشرت به وجود می آورد. ولی به اجمال می توان گفت، تمام اموری که از نظر اجتماعی توهین محسوب می‌شود مانند ناسزاگویی، ایراد ضرب، مشاجره، تحقیر یا اموری که با عشق به کانون خانواده و اقتضای محبت بین دو همسر منافات دارد، مانند: ترک خانواده، بی اعتنایی به همسر و خواسته های او و اعتیادهای مضر، از مصادیق سوء معاشرت در خانواده است.(حقوق مدنی خانواده، ص ۲۱۹)

۶- حفظ عفت و تقوا
پایبندی به اصول و ارزشهای دینی مانع از بروز و شکل‌گیری بسیاری از اختلاقات و مسائل خانوادگی می‌شود. حفظ عفت و تقوا برای ادامه تحکیم روابط سالم خانوادگی برای هر یک از زن و شوهر ضروری و لازم می باشد. خداوند به بانوان به خاطر ساختار وجودیشان و جایگاهی که در جامعه دارند، حیا و شرم بیشتری عنایت فرموده، به همین زنان در زمینۀ حفظ و نگهداری از عفت، پاکدامنی و حجاب خود بیش از مردان سفارش می‌کند و به زنان تأکید بیشتری دارد و می فرماید: « شما زنان (به گونه‌ای هوس انگیز و) با ناز و کرشمه سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید». (سوره احزاب، آیه ۳۲) و در سوره نور، بانوان مسلمان را از جلوه‌گری در مقابل نامحرمان و آرایش در بیرون از منزل نهی کرده، می فرماید: به زنان با ایمان بگو چشمهای خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گیرند و دامان خویش را حفظ کند و زینت خودرا جز آن مقدار که نمایان است، آشکار نکنند و اطراف روسریهای خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود) و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان. … و هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانیشان معلوم شود. (سوره نور، آیه ۳۱) بر اساس این آیات، بانوان مسلمان، پاسدار عفت و ناموس خود و خانواده هستند و هرگز جمال ظاهری و آراستگی خود را در بیرون از منزل نمایان نمی سازند و حریم شوهرانشان را کاملاً محفوظ می دارند.(خانواده سالم در پرتو اسلام، ص۴۱)

حضرت زهرا(س) به مسأله حجاب بسیار اهمیت می داد؛ هرگز مو و بدن او را نامحرم ندید و با اینکه در صحنه های مختلف حضور داشت، هرگز از مرز حریم مقدس حجاب و پوشش صحیح اسلامی خارج نشد.(چشمههای معرفت، ص ۵۲) در روایت است که شخص نابینایی اذن خواست از فاطمه(س) که داخل خانه شود، فاطمه(س) خود را از او مستور کرد، پیغمبر خدا(ص) به فاطمه(س) فرمود: به چه سبب خود را مستور کردی و حال آن که این مرد نابینا نمی بیند تو را؟ عرض کرد: اگر او مرا نمی بیند، من او را می‌بینم، اگر در پرده نباشم، استشمام رایحه می نماید، پس حضرت فرمود: شهادت می دهم که تو پاره تن من هست.(منتهی الامال، ص ۲۰۷)

۷- دوری از عیب جویی و سرزنش یکدیگر
از جمله عواملی که آرامش و سلامت روان خانواده را مختل می سازد، عیب جویی و سرزنش در روابط است. توجه داشته باشیم که هیچ انسانی بدون عیب و ایراد نیست و زندگی مشترک در جهت رفع عیبها و نقصها می باشد. و زن و شوهر نباید به عیب و ایرادهای یکدیگر چشم بدوزند و از عیبهای خود غافل بمانند. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «بعضی از شما خاشاک را در چشم برادرش می بیند و تنۀ درخت را در چشم خود نمی بیند. (کنز العمال، ج ۱۶، ص ۱۲۲) تا هنگامی که هر یک از زن و شوهر این گونه رفتار کنند تفاهم و توافق در زندگیشان بدست نمی آید و هر کدام با دیدن عیبهای دیگری و ندیدن عیبهای خود، رابطه‌های یک طرفه را برقرار کرده و در صدد به کرسی نشاندن حرف خود و اثبات عیبهای طرف مقابل خود است. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «خوشا به حال آن کس که عیب خودش، او را از پرداخت به عیبهای برادر مؤمنش باز دارد.(بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۲۶)

۸- کارکردن و تأمین نیازهای خانواده
کار از جنبههای مختلفی دارای اهمیت است. و اثرات زیاد و عمیقی بر روح و روان انسان تحکیم و زندگی خانوادگی و اجتماعی دارد. کار و تلاش برای تأمین روزی، یکی از عوامل مهم در تأمین عزت نفس است و زمانی که عزت نفس انسان تأمین شود، احساس رضایت مندی از خود و زندگی به فرد دست می دهد. از دیگر ابعادی که اهمیت کار را تبیین می‌کند، نفس مشغول بودن و تأثیر مستقیم آن بر روان است. کارکردن، یکی از نیازهای روان شناختی انسان است. اگر کار نباشد، نشاط زندگی از میان خواهد رفت و زندگی، خسته کننده و ملال آور می‌گردد. هنگامی که انسان مشغول به کار است یکی نوع ایمنی راحتی بخش، یک آرامش عمیق در وی و یک قسم رخوت نشاط آور او را تسکین می بخشد.(آیین زندگی، ص ۶۶) و شاید به همین دلیل است که حضرت علی(ع) با تأکیدی که بر تفریح به معنای خاص آن دارند، کار را بزرگترین تفریح ذکر می‌کنند.(غم و شادی در سیرۀ معصومان(ع)، ص ۱۱۱)

خداوند به مسلمانان می آموزد که مرد به‌عنوان مدیر خانواده شایسته است که برای تأمین نیازهای خانواده‌اش از هیچ خدمت و تلاشی دریغ نکند چنان که حضرت موسی را به‌عنوان رسول الهی و الگوی مردان شایسته مطرح و به سفر خانوادگی او اشاره می‌کند و می فرماید: هنگامی که موسی(ع) مدت (خدمتگزاری خود) را (در نزد حضرت شعیب«ع» به پایان رسانید و همراه خانواده‌اش (از شهر مدین به سوی مصر) حرکت کرد، از جانب طور آتشی دید. به خانواده‌اش گفت (مقداری) مکث کنید که من آتشی دیدم. شاید خبری از آن برای شما بیاورم یا شعله ای آتش تهیه کنم که شاید با آن گرم شوید. (سوره قصص، آیه ۲۹)

یکی از پیامهای این آیه به مردان تلاشگری که سعی می‌کنند نیازهای ضروری خانواده هایشان را تأمین کنند، این است که آنان رهرو پیامبران و اولیاء بزرگ الهی هستند. خداوند متعال برای سرپرستهای خانواده‌هایی که در راه کسب روزی حلال و تأمین معاش زن و فرزندانشان را از جان و دل می کوشند، مقامات عالی در جهان آخرت منظور کرده است. امام رضا(ع) می فرماید: «کسی که از فضل و عنایت پروردگار به دنبال روزی حلال می رود به اندازه‌ای که مخارج خانواده خود را تأمین کند، از رزمنده‌ای که در راه خداوند متعال جهاد می‌کند، پاداش افزونتری دارد.» (اصول کافی، ج ۵، ص ۸۸)

۹- دوری نمودن از لج و لجبازی
اصرار و یک دندگی و نپذیرفتن نظریات طرف مقابل جایی برای سازگاری و توافق باقی نمی گذارد. ایستادگی بر عقیده خود و تحمیل کردن آن به دیگری دَر تفاهم را می بندد و سلامت روانی خانواده را به مخاطره می اندازد. تحمیل کردن نظر و به کرسی نشاندن آن انسان را به سوی لجاجت می کشاند و نتیجه‌ای جز پشیمانی به دنبال ندارد. پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «زنهار از لجاجت زیرا که آغاز آن نادانی و پایانش پشیمانی است.» (میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۲۵۰) نگاه لجاجت آمیز به هم و مسائل پیش آمده زندگی را تلخ و پر تنش و خالی از تفاهم می سازد. زن و مردی که از لجاجت پرهیز می‌کنند به سمت آرامش و آسایش و همفکری قدم بر می دارند. در آموزه های نبوی آمده است، بهترین زنان، زن همسر دوست زاینده و سازگار است و بدترین زنان، زن لجوج است. هیچ مردی پس از ایمان به خدا از چیزی به اندازه همسر موافق و همراه بهره نبرد.» (مستدرک الوسائل، ج ۱۴، ص ۶۲۱)

منابع:
قرآن کریم.
اکبری، محمود، غم و شادی در سیرۀ معصومان(ع)، قم، صفحه نگار.
بهشتی، احمد، خانواده در قرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم.
پاکنیا، عبدالکریم، خانواده سالم در پرتو اسلام، مجله مبلغان، شماره ۷۷/
حرانی، حسن بن علی بن الحسن بن شبعه، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، مکتب الصدوق.
حسینیا، احمد، بهداشت روانی ازدواج و همسرداری، تهران، مفید.
حمیری عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، الثقافه الاسلام.
دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب، مترجم عبدالحسین رضایی، تهران، الاسلامیه.
شرفی، محمدرضا، خانواده متعال، تهران، سمت.
طباطبایی نسب، محمدرضا، چشمههای معرفت، تهران، نور الائمه(ع).
قمی، عباس منتهی الامال، تهران.
کاتوزیان، ناصر، حقوقق مدنی خانواده، تهران، بهمن برنا.
کارنگی، ویل، آیین زندگی، ترجمۀ جهانگیر افخمی، تهران، ارمغان.
کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، بیروت، دار الضواء.
کرباسیزاده، علی، راه راستگاری، راه علی(ع)، کلام علی(ع)، قم، نشر مولود کعبه.
کرمی، سعیده، نسیم بهشت، برگرفته از فاطمه(س) از ولادت تا شهادت، تهران، دفتر فرهنگی نسیم انتظار.
کریمی، حمید، حقوق زن، تهران، ارسباران.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، مکتبه الاسلامیه.
محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، بنگاه نشر و ترجمه.
نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسا ئل، قم، آل البیت(ع).